De presidentialisering van de gemeenteraadsverkiezingen

Panacheren of op meerdere partijen tegelijk stemmen: professor Herwig Reynaert vindt het een politiek debat meer dan waard.

‘Man Man Man Miserie Miserie Miserie’: iedereen kent de legendarische uitspraak van Fernand Costermans, alias Jaak Van Assche, uit F.C. De Kampioenen. Het is een ‘kreet’ die bepaalde kandidaten en partijen ongetwijfeld zullen slaken van zodra de eerste resultaten op het scherm verschijnen. Meteen kunnen ze electoraal puin ruimen in de aanloop naar de ‘moeder van alle verkiezingen’ – hoorden we dit niet al eens in 1999? – in 2014.

Sommige kiezers zitten echter nu al met de handen in het haar. In Deerlijk kruisen vader en zoon Schelfhout de electorale degens op twee verschillende lijsten. Moeder en echtgenote Schelfhout zit meteen met een huizenhoog probleem. Moet ze stemmen voor haar gemaal of voor zoonlief? Nog een geluk dat er zoiets bestaat als ‘stemgeheim’.

In Oostkamp van hetzelfde laken een broek. Koen Vande Caveye, zoon van CD&V-schepen en provincieraadslid Luc, is heel goed bevriend met gemeenteraadslid Franky De Jonghe, tweede plaats SP.A voor de gemeenteraadsverkiezingen. Tijdens de verkiezingscampagne loste hij het handig op. Hij zette ze samen op één affiche ‘Voor mijn Pa’tje? of Voor mijn Moa’tje?’ Problem solved. Op 14 oktober echter niet. Er wachten hem nog een aantal slapeloze nachten. Koen staat voor een hartverscheurende keuze.

Om geldig te stemmen kan hij immers gebruik maken van een lijststem als hij akkoord gaat met de volgorde waarin de kandidaten op de lijst voorkomen. Hij kan ook opteren voor een naamstem of meerdere naamstemmen op eenzelfde lijst. Ook kiezen voor een lijststem in combinatie met een of meer naamstemmen binnen dezelfde lijst behoort tot de mogelijkheden.

Wat mag hij niet? Hij mag geen naamstemmen uitbrengen op kandidaten van verschillende lijsten. Hij mag dus niet tegelijk voor zijn Pa’tje en Moa’tje stemmen. Hoe graag hij het ook zou willen: hij mag geen bolletje kleuren bij beiden. ‘Panacheren’ of ‘bont stemmen’ is uitgesloten. Koen is, spijtig voor hem, te laat geboren.
Tot 1976 kon de kiezer wel panacheren. Er werd echter weinig gebruik van gemaakt (slechts een handvol procenten van de kiezers).

Bovendien zat er een serieuze adder onder het gras. Als de kiezer panacheerde moest hij voor evenveel kandidaten stemmen als er gemeenteraadszetels te verdelen waren. Indien hij dit niet deed, werd de stem herleid tot de verhouding tussen het aangeduide aantal kandidaten en het totaal aantal toe te kennen zetels. Mocht Koen enkel voor zijn ‘Pa’tje’ en zijn ‘Moa’tje’ kiezen in Oostkamp zou hij slechts 2/27 van zijn stem uitgebracht hebben. Een aandachtige lezer begrijpt meteen ook dat het ‘manuele’ telwerk niet van de poes was.

Meteen is de vraag of het zinvol is om na te denken over het al dan niet herinvoeren van het panacheren op lokaal vlak en Koen uit zijn ‘lijden’ te verlossen.
De lokale politiek wordt in ieder geval veel minder door uitgesproken ideologische breuklijnen beheerst. Voorkeurstemmen werden de voorbije decennia steeds belangrijker voor de kandidaten om hun verkiesbaarheidscijfer, het aantal stemmen nodig om verkozen te raken, te behalen. Dit sluit trouwens perfect aan bij een Europese tendens om de lokale verkiezingen te ‘personaliseren’.

Dit blijkt tevens uit de lopende verkiezingscampagne. We werden vanaf – vaak spuuglelijke – affiches en plakkaten door honderden kandidaten toegelachen. In het geval van Antwerpen kunnen we, net zoals in 2006, spreken van een ‘presidentialisering’ van de campagne. Waar is de tijd gebleven dat de socialisten een pleidooi hielden voor het uitbrengen van een lijststem?

Ook de zoektocht naar BV’s ging onverminderd door. Een Bekende Vlaming zijn, is echter niet altijd een garantie op electoraal succes. Vraag het maar aan Jaak Van Assche, lijstduwer voor N-VA in Bonheiden, die na 18 jaar schepenambt niet verkozen raakte in 2006. Niettemin blijkt: met figuren die aanspreken kan je een goede score behalen, zelfs al is de trend van de partij in je nadeel.

Nadeel van het eventueel herinvoeren van panacheren is zonder enige twijfel dat de klemtoon nog meer op personen dan op de inhoud zou liggen. Tenzij men ook twee of meer lijststemmen zou toelaten. Anderzijds zou het de kiezer de mogelijkheid bieden om over de partijgrenzen heen zelf de ‘eigen’ gemeenteraad te kiezen.
Bovendien zou de kiezer op die manier als het ware kunnen aangeven welke coalitie hij/zij prefereert.

Ten slotte valt er ’technisch’ gezien wel een mouw aan te passen opdat iedereen een ‘volwaardige’ stem zou kunnen uitbrengen. Vincent Van Quickenborne (Open VLD) diende in 1999 al eens een concreet ‘Wetsvoorstel tot wijziging van de gemeentekieswet en tot invoering van het bont stemmen’ in. Men moet dus niet van nul beginnen.

Zin of onzin van het opnieuw invoeren van het panacheren: het is een politiek debat meer dan waard. Man man man, miserie miserie miserie…

Herwig Reynaert