BelConLawBlog (UGent)
‘De ideologie van de rechters van het Supreme Court is duidelijk waarneembaar. Hoe zit dat bij ons?’
In tegenstelling tot in de Verenigde Staten is de persoonlijke mening van een rechter bij het Grondwettelijk Hof hier zelden een hot topic. Jurgen Goossens en Pieter Cannoot van BelConLawBlog buigen zich over de ideologische balans in het Amerikaanse Supreme Court, en vergelijken met de situatie in België.
De Belgian Constitutional Law Blogis opgericht door doctoraal onderzoekers Jurgen Goossensen Pieter Cannoot. Als uitwerking van een onderwijsinnovatieproject werken zij sinds 2014 intensief samen met masterstudenten Rechten aan de UGent. Zij volgen de actualiteit inzake grondwettelijk recht en institutionele ontwikkelingen op de voet. Geregeld publiceren zij berichten die de juridische aspecten van belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen op een kritische wijze analyseren. Zij trachten zo bij te dragen aan het maatschappelijk debat en stellen daarbij vaak ook zelf mogelijke hervormingen voor. U kan zich hier inschrijven op hun nieuwsbrief en zij zijn ook actief op Twitter als @BelConLawBlog.
Sinds het overlijden van Antonin Scalia, rechter in het Amerikaanse Supreme Court, is de werking van het hoogste rechtscollege verstoord. Twee zaken resulteerden al in een zogenaamde ‘deadlock’, waarbij de overgebleven acht rechters geen meerderheid bereikten om tot een uitspraak te komen. Bovendien is het Supreme Court terughoudend om nieuwe zaken aan te nemen, vooral wanneer deze kunnen leiden tot ideologische controverse. De vraag wie Scalia zal opvolgen, verhit dan ook al enige tijd de gemoederen en vormt een pittig onderwerp van debat in de huidige presidentiële voorverkiezingen. Het is immers onzeker of de Senaat de door President Barack Obama voorgestelde kandidaat-rechter, Merrick Garland, zal goedkeuren. De Senaat zou immers ook kunnen wachten op een voordracht door de nieuwe President.
Persoonlijke visie van rechters
Er staat dan ook heel wat op het spel in de VS. Het Supreme Court behandelt geregeld belangrijke maatschappelijke vraagstukken en een nieuwe rechter kan de ideologische balans binnen het Hof doen omslaan. In België daarentegen is de benoeming van een rechter in het Grondwettelijk Hof zelden een hot topic. Er is in dit opzicht duidelijk sprake van een cultuurverschil.
Het is dan ook interessant om na te gaan wat de verschillen zijn op het vlak van samenstelling en benoemingsprocedure voor de rechters in beide landen. In welke mate hebben politieke en ideologische overtuigingen van de rechters een waarneembare invloed op de besluitvorming van beide hoven? Is het daarnaast wenselijk om rechters in het Belgisch Grondwettelijk Hof, zoals in de VS, de kans te geven hun eigen visie kenbaar te maken via zogenaamde dissenting en concurring opinions?
‘Ideologie van rechters in Supreme Court is duidelijk waarneembaar. Hoe zit dat bij ons?’
In België was het traditioneel de bedoeling dat het Grondwettelijk Hof enkel zou optreden als negatieve wetgever door het vernietigen van wetgeving die in strijd is met de Grondwet. De laatste tijd is er evenwel een evolutie waarneembaar naar een meer positieve wetgever of beleidsmaker. Zo heeft het Hof bijvoorbeeld al zelf lacunes in de wetgeving opgevuld zonder te wachten op een optreden van de wetgever.
Het Amerikaanse Supreme Court op zijn beurt oefent eveneens de bevoegdheid uit om de grondwettigheid te controleren van federale en deelstatelijke wetgeving. De negen Justices gaan hierbij omzichtig te werk en kunnen zelf kiezen over welke zaken ze een uitspraak doen. Een verzoek wordt sowieso geweigerd wanneer het geen steun heeft van ten minste vier van de negen rechters. De samenstelling van het rechtscollege heeft dus een belangrijke invloed op welke zaken worden behandeld. Het Belgisch Grondwettelijk Hof daarentegen moet een uitspraak doen in alle zaken die voor het Hof worden gebracht.
Samenstelling en benoemingsprocedure
‘Om de onafhankelijkheid van de rechters te waarborgen, gebeurt hun benoeming, net zoals in België, voor het leven.’
In de VS is het aan de President om een kandidaat-rechter voor te stellen die vervolgens door de Senaat moet worden goedgekeurd. Om de onafhankelijkheid van de rechters te waarborgen, gebeurt hun benoeming, net zoals in België, voor het leven. In België mogen de rechters wel slechts zetelen tot de leeftijd van 70 jaar. Nadat de President in de VS zijn kandidaat heeft gekozen, wordt deze uitgebreid gehoord door een comité binnen de Senaat, alvorens aan een stemming te worden onderworpen. Deze door de Grondwet voorgeschreven tussenkomst van de Senaat leidt geregeld tot een moeizaam verloop van de benoeming. De kandidaat die uiteindelijk wordt benoemd, moet de steun hebben van de partij(en) die op het ogenblik van de benoeming de President levert en de meerderheid bezit in de Senaat. Dit kunnen dus twee verschillende partijen zijn, zoals nu het geval is met de democratische President Obama en de republikeinse meerderheid in de Senaat.
‘In de praktijk moet een kandidaat in België vooral de steun hebben van de politieke partij die op dat moment een benoeming mag voorstellen.’
Momenteel is het Amerikaanse Hooggerechtshof samengesteld uit vier ‘conservatieve’ en vier ‘progressieve’ rechters, respectievelijk aanleunend bij de republikeinen en de democraten. Door het overlijden van Scalia, die behoorde tot de groep conservatieve rechters, kan President Obama nu eventueel de balans binnen het Supreme Court doen omslaan naar een meerderheid van vijf eerder progressieve rechters. Met de recente voordracht van Merrick Garland als kandidaat-rechter koos Obama alvast voor een rechter die progressiever is dan Scalia. Het is echter nog steeds onzeker of de Senaat deze voordracht zal bevestigen of zal wachten tot een nieuwe President in het Witte Huis plaatsneemt.
Voor de samenstelling van het Grondwettelijk Hof hanteert België een vaste verdeelsleutel: twaalf rechters van minstens 40 jaar, waarvan zes Nederlandstalig en zes Franstalig. Elke taalgroep bestaat op haar beurt voor de helft uit rechters met minstens vijf jaar juridische ervaring, en voor de andere helft uit rechters met politieke ervaring van minstens vijf jaar als lid van de Kamer, de Senaat of een deelstaatparlement. Er wordt ook een genderbalans nagestreefd.
In theorie worden twee kandidaten die aan deze voorwaarden voldoen beurtelings door de Kamer en de Senaat, met een meerderheid van minstens twee derden van de stemmen van de aanwezige leden, voorgedragen. In de praktijk moet een kandidaat echter vooral de steun hebben van de politieke partij die op dat moment een benoeming mag voorstellen. De twaalf zetels in het Grondwettelijk Hof worden immers verdeeld onder de politieke partijen. Op basis van het systeem Dhondt wordt berekend aan welke politieke partij de vrijgekomen zetel zal toekomen. N-VA heeft bijgevolg eind 2013 voor het eerst een rechter voor het Grondwettelijk Hof voorgedragen.
Ideologische invloed op de interpretatie van de Grondwet
Er is ontegensprekelijk een relatie tussen de ideologie van de rechters en het resultaat van hun uitspraken. In België is het echter moeilijk om hier kwantitatief onderzoek naar te verrichten. Er zijn immers geen stemgegevens en gedetailleerde ideologische profielen beschikbaar van de rechters in het Grondwettelijk Hof. Bovendien is het Belgische politieke stelsel, in tegenstelling tot de VS, niet gebaseerd op een systeem waarbij één ideologische strekking zelf de meerderheid uitmaakt in het Parlement. In België wordt gewerkt met een coalitiesysteem, waarbij wetgeving bijgevolg vaak het resultaat is van een (ideologisch) compromis.
De ideologische invloed op de interpretatie van de Grondwet is gemakkelijker waarneembaar in de rechtspraak van het US Supreme Court. Er kunnen duidelijk periodes worden waargenomen met een eerder conservatieve en een eerder progressieve rechtspraak. President Obama krijgt door het overlijden van Scalia nu mogelijks de kans om opnieuw een meer progressieve periode in te luiden. De benoeming van Merrick Garland zou een “ideological shift of large magnitude“ veroorzaken: ofwel sluit Garland zich aan bij het huidige progressieve blok, ofwel wordt hij de nieuwe ‘Median Justice’ die bij een gelijk aantal stemmen tussen progressieven en conservatieven de doorslaggevende stem levert.
Concurring & dissenting opinions
De ideologie van de rechters in het US Supreme Court is onder meer gemakkelijker waarneembaar door de mogelijkheid van de rechters om hun eigen visie te geven in een zaak. Hierdoor worden de achterliggende motieven en redeneringen van de rechters duidelijk. Een concurring opinion is een uitspraak van een rechter die aansluit bij de meerderheidsvisie, maar waarbij de rechter andere (juridische) argumenten gebruikt om tot de beslissing te komen. Een dissenting opinion betekent dat de rechter zich niet aansluit bij de uitspraak van de meerderheid. Hoewel deze afzonderlijke opinies geen bindende kracht hebben, mag hun invloed niet worden onderschat. In België mogen de rechters evenwel geen afzonderlijke uitspraak publiceren.
Compromis is een delicate zaak
Bij het Belgisch Grondwettelijk Hof is het immers minder evident om zo’n mogelijkheid voor de rechters in te voeren. Het vinden van een evenwichtig compromis binnen de paritaire samenstelling van het Hof is op zich soms al een delicate zaak. De communautaire spanningen in België zouden bij dergelijke opinies mogelijks kunnen oplopen. Het Belgisch Grondwettelijk Hof waakt immers geregeld over delicate evenwichten die de Belgische consensusdemocratie stabiel houden.
Evelyne Maes (KUL) pleit in haar recent doctoraat voor een meer divers samengesteld Grondwettelijk Hof en voor het introduceren van dissenting opinions. Ze vindt dat deze mogelijkheid eventueel wel kan worden uitgesloten bij delicate thema’s of oppert de mogelijkheid om de individuele opinies te anonimiseren, zoals in Denemarken. Ook Toon Moonen (UHasselt) vindt dat het Hof in zijn uitspraken meer duidelijkheid zou moeten geven over de weg die het heeft gevolgd om tot een bepaalde beslissing te komen. Dit hoeft niet noodzakelijk via dissenting opinions, maar kan ook gewoon door een uitgebreidere argumentatie in de uitspraak.
BelConLawBlog: Jurgen Goossens en Pieter Cannoot, doctoraal onderzoekers UGent, in samenwerking met masterstudenten A. Cools, C. Labens, L. Leenaerts en M. Moerman
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier