‘Boeken zijn een geschenkproduct geworden’

Maandag wordt de 75e editie van de Boekenbeurs op gang getrokken. Een terugblik én hoe kijken boekhandelaars tegen die concurrentie aan?

‘We moeten goed leren lezen. En goed leren kopen. Dan komen wij er.’ Het was een krantenkop in de jaren dertig na een van de eerste edities van de Boekenbeurs (BB) in de Stadsfeestzaal op de Antwerpse Meir. De allereerste boekenexpo in 1932 was nog een echte tentoonstelling – boeken werden er niet verhandeld. Maar al vlug werd de BB de boekenwinkel die ze vandaag is. Daarmee is Vlaanderen in het wereldje van de literaire beurzen bijna uniek. ‘Alleen in Bogota en Casablanca staan boekenbeurzen open voor het grote publiek’, zegt Geert Joris, directeur van Boek.be en organisator van de BB. ‘En ook ergens in Polen.’ Andere boekenbeurzen, van Amsterdam via Frankfurt tot Peking, zijn er voor de professionals, die er contacten leggen met andere uitgeverijen.

In Vlaanderen was de BB in eerste instantie een emancipatie-instrument. Op het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw werden er in steden als Oostende en Aalst al tentoonstellingen van het Vlaamse boek gehouden. De bedoeling was om in het Franstalige België van toen de opkomende Vlaamse literatuur zichtbaarheid te geven. Vlaamse pioniers-uitgevers, zoals Leo Kryn en Joris Lannoo, ijverden voor een bundeling van de literaire krachten in Vlaanderen en richtten in 1929 de Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekwezen (VBVB) op, die vandaag Boek.be heet. In 1932 werd onder impuls van het VBVB de eerste Boekenbeurs plechtig geopend, goed voor een dertigtal standhouders op een oppervlakte van 2500 vierkante meter. Vandaag zijn dat er een honderdtal geworden en neemt het hele circus in Antwerp Expo op de Jan Van Rijswijcklaan 20.000 vierkante meter in.

Pas in 1935 gingen auteurs hun werk op de Beurs signeren. Wies Moens was de eerste. Anno 2011 tekenen 850 schrijvers present. Ook het aantal evenementen is drastisch gestegen. In de jaren 1930 en 1940 werden er opstelwedstrijden georganiseerd voor de jeugd, er was poppenkast en een occasionele spreekbeurt. Tegenwoordig zijn er om en bij de 240 programmaonderdelen, die gaan van kookdemonstraties, flashmobs en radio-optredens tot het opvoeren van de grootste man uit het Guiness Book of Records (2009).

Jonge, slimme vrouwen ‘Heel Vlaanderen is al eens op de Boekenbeurs geweest’ heet het op de kleine gelegenheidstentoonstelling voor deze 75e editie in het Antwerpse Letterenhuis. Sinds 1964, toen voor het eerst bezoekersaantallen werden bijgehouden, telde men 6.183.984 bezoekers. In 2010 waren dat er bijna 185.000 en dit jaar verwacht boekenbaas Joris er iets minder. Het profiel van die bezoeker is opvallend jong, zo blijkt uit een enquête van 2010. Zestig procent was tussen de 10 en de 34 jaar oud en 59 procent waren lezeressen. Kortom, de gemiddelde BB-bezoeker is een jonge, hoogopgeleide vrouw. Joris moet erom lachen: ‘En gewoonlijk heeft ze blond haar en blauwe ogen, maar ik heb haar nog nooit ontmoet.’ Toch geeft Joris toe dat er vorig jaar speciaal een mannendag in het programma werd ingepast om ook mannelijke lezers te lokken. Maar of dat lukt, is een ander paar mouwen want er waren opvallend veel vrouwen aanwezig op die ‘mannelijke’ evenementen, aldus Joris.

De legendarische uitgeefster Angèle Manteau herinnerde zich dat vanaf de beginjaren horden schooljongens de BB-standen passeerden: ‘Pastoors in een zwarte pij – of heet dat soutane? – met alle knoopjes toe en een sliert jongens (geen meisjes, hè), met puisten – u weet wel, zoals op die leeftijd.’ Voor Joris zijn ze met of zonder puistjes nog altijd welkom, maar hij weigerde wel om dit jaar in extra programma’s te voorzien voor scholieren van 14 tot 18 jaar. Joris zet liever in op de Gouden Boekenuil voor jongere lezers, die volgend jaar met sponsorgeld van Boek.be wordt uitgereikt, dan op lastige pubers en hun leerkrachten. De eersten lummelen volgens Joris meestal alleen maar wat aan, terwijl hun begeleidende leraars de uren bij voorkeur in het café volmaken. Momenteel zoekt Boek.be samen met andere partners naar betere mogelijkheden om die moeilijk bereikbare jonge lezers te bereiken. De 8- tot 14-jarigen worden nog altijd met open armen ontvangen, en het is opvallend hoe er haast elke dag een kidz -programma loopt.

Tweesnijdend zwaard Dat de BB voor veel lezers de ideale manier is om hun jaarlijkse portie boeken in te slaan en daardoor de lokale boekhandelaar veel inkomsten doet verliezen, wil Joris niet gezegd hebben. Elke bezoeker koopt gemiddeld voor 60 euro aan boeken, goed voor een totaalbedrag van 10.800.000 euro in 2010. Joris: ‘Dan moet je wel weten dat ook de boekenverkoop in de boekhandel piekt in de eerste week van november en drie weken vóór het begin van de BB (boeken die op de BB te koop worden aangeboden, moeten al drie weken uit zijn, nvdr). De boekenomzet in die twee weken ligt ongeveer 10 procent hoger dan in andere weken. Kortom, de BB is een gigantische promotiemachine voor het boek die ook de boekhandelaars een zetje geeft.’

Johan Vandenbroucke, sinds drie jaar exploitant van Boekhandel De Zondvloed in Mechelen en Roeselare, relativeert dat. ‘De laatste twee weken van december, dát is veruit de beste verkoopperiode. We halen dan drie keer de normale omzet, en ik maak me sterk dat dat ook zo is in andere boekhandels.’ Herwig Staes van Boekhandel ’t Oneindige Verhaal in Sint-Niklaas bevestigt dat het najaar en dan vooral de periode van de eindejaarsfeesten het hoogtepunt voor de boekhandelaar zijn. Staes, die al zestien jaar boeken slijt, merkt dat de laatste jaren de helft van de verkochte boeken als cadeau wordt meegegeven: ‘Boeken zijn meer en meer een geschenkproduct geworden.’

Dat hij de eerste week van de BB ook veel boeken zou verkopen, ontkent hij: ‘Dan is het juist heel stil in onze winkel.’ Hij probeert wel een graantje mee te pikken door klanten hun BB-ticket terug te betalen als ze hun boeken achteraf bij hem komen kopen. Veel BB-bezoekers gaan namelijk niet alleen om te shoppen naar de BB, maar ook om een inventaris te maken van de boeken die er voor hen toe doen. Op de BB ligt immers de totale boekenproductie van het najaar te kijk. En dat in tegenstelling tot in de modale boekenwinkel, waar de bestsellers meer en meer de minder commerciële boeken van de planken verdringen.

Staes vindt dat de BB een tweesnijdend zwaard is. De boekhandelaars kunnen niet zonder omdat er tijdens die twee weken dankzij de BB inderdaad heel veel aandacht voor het boek wordt gegenereerd waarmee zij later op het jaar ook hun voordeel doen. Maar ondertussen moeten ze wel met lede ogen aanzien hoe ze in die twee weken weinig of geen klanten over de vloer krijgen. Dat een kwart van de BB-bezoekers daarna met een lijstje in de hand toch terugkeert naar ’t Oneindige Verhaal, verzacht de pijn. Het lijkt er dus sterk op dat het verhaal van de grootste boekenwinkel ter wereld na 75 edities nog lang niet is uitgezongen.

Frank Hellemans