De eerste ronde van de Braziliaanse verkiezingen pakte uit in het voordeel van oud-president Ignacio Lula Da Silva maar huidig president Jair Bolsonaro slaagde erin zijn verlies te beperken. Op 30 oktober volgt de tweede en finale ronde in de presidentsverkiezingen. Knack sprak met politiek analist Oliver Stuenkel van de Universiteit van Sao Paolo.
Sommige peilingen voorspelden een klinkende zege in de eerste ronde voor Lula, maar zover is het niet gekomen. Met 48 procent voor Lula en 43 procent voor Bolsonaro is de marge tussen beide kandidaten ook veel kleiner dan de meeste peilingen suggereerden. Wat is er gebeurd?
Stuenkel: De peilingen hebben de steun voor Bolsonaro zwaar onderschat. Als peilingen ernaast zitten, dan zijn er drie mogelijkheden. Ofwel zijn bepaalde groepen kiezers niet opgedaagd. Ofwel hebben de peilingen de verkeerde groepen mensen naar hun kiesintenties gevraagd. Ofwel is er een groot aandeel aan ‘stilzwijgende stemmen’: mensen die niet durven uit te komen voor hun politieke voorkeur. In dit geval is het een combinatie van de twee laatste opties. Stemmen voor Bolsonaro wordt niet politiek correct geacht. Ik wil opletten met veralgemeningen maar ik denk dat veel sociale wetenschappers zich niet volledig bewust zijn in hoeverre Brazilië een conservatief land is. Veel van Bolsonaro’s ideeën worden door de Braziliaanse bevolking gedeeld. Lula behaalde zes miljoen stemmen meer dan Bolsonaro, dat is een significant aantal. Maar ik denk dat er een diepgaande kloof gaapt tussen de stedelijke elite en de rest van het land, en die kloof is zwaar onderschat.
Verschillende Bolsonaro-kandidaten zijn verkozen voor het Congres en de Senaat. Na vier jaar presidentschap is het bolsonarisme nog altijd levend en wel?
Stuenkel: Wat mij verraste, is dat minister van Gezondheid Eduardo Pazuello verkozen is geraakt. De man heeft met zijn gebrekkige en anti-wetenschappelijke aanpak van de coronapandemie bijgedragen tot de dood van meer dan 600.000 Brazilianen. Bolsonaro’s oud-minister van Milieu, tegen wie strafrechtelijke onderzoeken lopen en die bekend staat vanwege zijn leugens over ontbossing in de Amazone, behaalde dubbel zoveel stemmen als Marina Silva, die het internationaal gezicht vormt van de strijd tegen klimaatverandering. Veel van Bolsonaro’s ideeën worden blijkbaar breed gedeeld door de Braziliaanse bevolking: zijn anti-wetenschappelijke standpunten, zijn weigering om het Amazonegebied te beschermen, zijn ultraconservatieve opvattingen over abortus en homoseksualiteit. Het bolsonarisme is inderdaad springlevend. Je zou kunnen zeggen dat Jair Bolsonaro eigenlijk nog de minst populaire bolsonarisme-kandidaat is. Hij is een erg ongeorganiseerde campagnevoerder, hij is erg impulsief en hij slaagt er niet in zijn boodschap te controleren. Maar zelfs als hij verliest, dan nog zal het parlement sterk beïnvloed zijn door het bolsonarisme.
Wat zegt het resultaat van Bolsonaro over Lula als presidentskandidaat?
Stuenkel: Het is heel moeilijk om een zittend president te verslaan. Lula is natuurlijk geen onbesproken kandidaat. De Brazilianen zijn de grootschalige corruptie tijdens zijn eerste termijnen niet vergeten. Maar de PT, zijn politieke partij, was de enige partij met een uitgebouwde nationale structuur. Een derde centrumkandidaat, zonder zo’n structuur, maakt geen kans. Lula kan ook het grootste aantal kiezers mobiliseren. Maar de strijd is nog niet gestreden. Bolsonaro kan nog altijd herverkozen worden, maar in de politieke geschiedenis van Brazilië hebben we nog nooit een kandidaat gehad die de eerste ronde won om de tweede te verliezen.
Bolsonaro heeft al verschillende malen aangegeven dat hij bij een verlies niet zomaar een stap opzij zal zetten. Hoe groot is de kans dat Brazilië op een politieke crisis afstevent?
Stuenkel: De kans dat Bolsonaro weigert om een stap opzij te zetten, is reëel. Uit peilingen blijkt dat een kwart van zijn aanhangers niet wil dat hij zijn verlies toegeeft. Volgens hen wijst een verlies automatisch op verkiezingsfraude. Hoe kleiner de overwinningsmarge van Lula, hoe groter het risico dat Bolsonaro de resultaten zal betwisten. En dat zal instabiliteit veroorzaken. Ik sprak met verschillende Bolsonaro-aanhangers die in de verkeerde peilingen een bewijs zien dat iedereen tegen hen is. Dus ja, er is een groot risico op politieke instabiliteit, en dat risico is na zondag groter geworden.
Wat zou een overwinning van Lula betekenen voor Brazilië en de internationale gemeenschap?
Stuenkel: Lula zal niet zomaar kunnen doen wat hij wil. Een snelle terugkeer van Brazilië als constructieve factor op het internationale politieke toneel is niet in zicht. De progressieve droom waarin Lula een inheems persoon kan kiezen als minister van Inheemse zaken en een ecologist als minister van Milieu is niet langer mogelijk. Om zich van een overwinning te verzekeren, zal Lula de komende weken de hand moeten reiken naar centrumrechtse, centrumkiezers en de agrobusiness. Veel van de sleutelthema’s die een bezorgdheid zijn voor de internationale gemeenschap, zoals de ontbossing in de Amazone en klimaatverandering zullen gekaapt worden door bolsonaristas.
Het Idema bijvoorbeeld, een overheidsinstantie die het Amazonegebied moet beschermen, is onder Bolsonaro volledig afgebouwd. Het zal een monumentale inspanning vergen om die instelling herop te bouwen. Daarnaast denk ik dat Lula geconfronteerd zal worden met pogingen om hem te impeachen.
Over vier weken heeft de tweede ronde plaats. Zullen we nu een verbeten Bolsonaro te zien krijgen?
Stuenkel: Jazeker. Voor Bolsonaro zullen de foutieve peilingen het bewijs vormen dat het ‘systeem’ tegen hem is, en dat terwijl hij de president is, en dus het systeem representeert. Maar die anti-establishmentreputatie heeft hij nodig om te winnen. Latijns-Amerika is er erg aan toe. De afgelopen veertien vrije verkiezingen die er werden georganiseerd, zijn allemaal verloren door de pro-overheidskandidaat. De mensen willen verandering, dat is in Brazilië niet anders. Maar het zal enorm moeilijk zijn voor Bolsonaro om zes miljoen stemmen te vinden. De grote vraag zal zijn in hoeverre Lula meer centristen kan bereiken.
Daarnaast is er een verhoogd risico op politiek geweld. Verschillende vrienden van me wilden hun rode Lula-shirt dragen om te gaan stemmen. Ik heb het hen afgeraden. Het risico dat je aangevallen wordt, is groot. De afgelopen maanden zijn er gewelddadige incidenten geweest tussen Bolsonaro- en Lula-kiezers, met dodelijke afloop. Uit peilingen blijkt dat veel Brazilianen bang zijn om publiekelijk te praten over hun politieke voorkeur. Het zullen jammer genoeg zeer gespannen weken worden. De campagne is enorm venijnig en volledig vrij van politieke ideeën, de tv-debatten zijn niet verrijkend. Lula’s belangrijkste argument is dat een overwinning van Bolsonaro de Braziliaanse democratie bedreigt. Bolsonaro beschuldigt Lula er dan weer van een communist te zijn. Een tweede ronde zal die retoriek alleen versterken.
Klopt die uitspraak van Lula? Staat de Braziliaanse democratie inderdaad op het spel?
Stuenkel: Ja. Een herverkiezing van Bolsonaro zal inhouden dat het Congres veel minder geneigd zal zijn om zich te verzetten tegen Bolsonaro’s uitgesproken pogingen om de regering te militariseren. Een herverkiezing zou aan Bolsonaro de boodschap geven dat hij zijn gang kan gaan.
Het meest verrassende aan Bolsonaro’s presidentschap is dat er geen verrassingen zijn geweest. Hij heeft exact gedaan wat hij zei dat hij zou doen. Hij valt media en universiteiten aan en hij probeert de onafhankelijkheid van het gerecht onderuit te halen. Het is hetzelfde draaiboek dat hebben we gezien in Hongarije, Nicaragua en Turkije. En daar was de tweede ambtstermijn telkens minder vreedzaam.
Een ander risico is dat Bolsonaro in zijn tweede ambtstermijn het aantal rechters aan het Hooggerechtshof zal verhogen. Zo kan hij nieuwe conservatieve rechters benoemen en zorgt hij ervoor dat het Hooggerechtshof aan zijn kant komt te staan. Dus ja, de Braziliaanse democratie zal in gevaar komen als Bolsonaro wordt herverkozen. De democratische erosie zal toenemen.
Zou een presidentschap van Lula die evolutie tegenhouden?
Stuenkel: Zeker en vast. Maar zelfs als Lula wint, gaat het bolsonarisme niet meer weg. En dat bolsonarisme is een extreemrechtse beweging die een grote invloed op het Braziliaanse politieke leven zal blijven uitoefenen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier