‘Zwagerman deed meest overtuigend aan literair-artistieke volksverheffing’

De Nederlandse literaire duizendpoot Joost Zwagerman (51), die ook graag in Vlaanderen werd gelezen én gehoord, stapte gisteren totaal onverwacht uit het leven. Drie vragen aan Knack.be-literatuurcriticus Frank Hellemans.

Wat was de grote kracht van de schrijver Joost Zwagerman?

Frank Hellemans: ‘Begonnen als romancier en dichter profileerde Joost Zwagerman zich gaandeweg meer en meer tot bevlogen literator-missionaris die zijn enthousiasme voor de Amerikaanse letteren en voor de plastische kunst via alle mogelijke media op aanstekelijke manier wist te verkondigen. Zijn optredens op tv in De Wereld Draait Door bijvoorbeeld maar ook zijn essays over literatuur en plastische kunst in alle mogelijke journalistieke bladen – ook in De Standaard der Letteren – zorgden ervoor dat iedereen wist wat er momenteel in de Amerikaans-Britse literatuur en kunst allemaal gebeurde.

Toen hij als romanschrijver in de jaren 1980 debuteerde, wist hij een buzz te creëren rond de eerste discoroman uit de Nederlandstalige letteren: ‘Gimmick!’ (1989). Hij haalde de mosterd daarvoor bij hetgeen Brett Easton Ellis en Jay Mac Inerney in de States deden: romans schrijven over muziek, drugs en de rollercoaster aan gevoelens waaraan jongeren zich blootgesteld voelden. Hij kreeg prompt navolging in Nederland en Vlaanderen waar toen een nieuwe generatie schrijvers opstond – de zogenaamde Generatie Nix – die het ambigue levensgevoel van de generatie X in kaart bracht. In Nederland was Ronald Giphart zijn belangrijkste literaire medestander, terwijl bij ons Paul Mennes met ‘Tox’ (1994), de eerstes Vlaamse discoroman, in zijn vaarwater zat.’

Waarom zal Zwagerman altijd gelezen worden?

Frank Hellemans: ‘Zijn romans en gedichten hebben misschien een beperkte houdbaarheidswaarde. Het is vooral zijn essayistiek werk dat volgens mij de tand des tijds zal weerstaan. Als jonge literatuurcriticus keek ik uit naar zijn stukken over literatuur in Vrij Nederland, en dan vooral over Amerikaanse letteren. Lang geleden brak hij al een lans voor de ‘Rabbit’-cyclus van John Updike. Het waren toen postmoderne tijden en Updike werd verguisd voor zijn oerdegelijke sociaal-realistische romans waarin je een fijnmazig beeld krijgt van het Amerika van die tijd. Zwagerman legde in zijn essays uit hoe Updike maatschappelijk relevante literatuur pleegde – en geen gratuite, artistieke bellen blies, zoals zijn postmodernistische collega’s dat deden. Dat soort literatuur – aldus Zwagerman – hebben we nodig, ook in de Nederlandstalige letteren.

Hij sprak over de maatschappelijke urgentie van de letteren toen engagement hier nog een vies woord was. Lees bijvoorbeeld zijn laatste kloeke tweedelige bundel ‘Americana 1 &2.Omzwervingen in de Amerikaanse cultuur’, zijn literair testament. Ik ben ook erg benieuwd naar ‘De stilte van het licht’, zijn laatste essaybundel die op zoek gaat naar het lumineus geheim van de schilderkunst en die normaliter vandaag in het Amsterdamse Van Gogh Museum door Oek de Jong zou worden ingeleid.’

Hebt u Zwagerman zelf van dichtbij meegemaakt?

Frank Hellemans: ‘Ik ben een zestal jaar geleden met hem in debat getreden in het Vlaams-Nederlandse cultuurhuis deBuren toen hij een bloemlezing had gemaakt van de beste verhalen uit de Nederlandse en Vlaamse literatuur. Nog zo’n facet van zijn missionarisdrang: hij maakte de laatste jaren diverse bloemlezingen waarin hij steevast de Nederlandse én de Vlaamse letteren betrok: een anthologie over verhalen, maar ook over essays. Ook die bloemlezingen zullen altijd het lezen waard blijven.

Als je met Zwagerman discussieerde, ontpopte hij zich tot de typische Nederlander die altijd gelijk wou hebben maar die daarbij toch – en dat is dan weer niet zo typisch Nederlands – ongemeen aimabel en charmant bleef. Nee, Zwagerman zal node gemist worden want hij was de auteur die het meest overtuigend aan literair-artistieke volksverheffing deed, zeg maar.’