Verandering voor Vooruitgang? Een illusie volgens Shakespeare, Dante & co

N-VA congresseert dit weekend onder het motto ‘Verandering voor Vooruitgang’. Wie er de wereldliteratuur op naslaat, vindt bitter weinig vertrouwen in de kracht van verandering, aldus Jeroen Bert.

Van 31 januari tot en met 2 februari staat het N-VA-congres drie dagen lang in het teken van verandering. Alweer? ‘Verandering voor Vooruitgang’ heet het deze keer. Politieke analyses, doorspekt met verwijzingen naar hoeveel verandering N-VA in de gemeentepolitiek bracht, laten we graag aan doorgewinterde wetstraatjournalisten. De werkelijkheid mag dan soms moeiteloos de fictie overtreffen, zo mooi als in de literatuur lees je zelden over hoe ijdel de hoop op verandering na een wissel van de macht kan zijn. Als we ons dus laten ontmoedigen, dan graag door de schone letteren.

Geen schrijver was meer gefascineerd door wat macht met een machthebber doet dan William Shakespeare. Weinig fraais, zoveel is zeker voor wie afgaat op zijn koningsdrama’s. Henry’s, Richards en Edwards volgen elkaar op, telkens gesteund en dan weer tegengewerkt door verschillende facties binnen de adel, vaak verre en minder verre verwanten die zich beroepen op hun eigen erfrecht op de troon. De belofte van Shakespeares aspirant-vorsten is de stal van de voorganger uit te mesten, zelfs als ze er hun nest hadden. Ze beweren de orde te willen herstellen, maar de uitkomst is opnieuw chaos, want eens aan de macht variëren ze gewoon op het thema van hun voorgangers.

Van de regen in de drop

Ondertussen keren andere edelen, trouw aan die voorgangers, misnoegd en tekort gedaan tijdens de machtswissel, zich op hun beurt van de nieuwe machthebber af. “Een hoofd dat een kroon draagt, ligt onzacht,” poneert Henry IV in deel twee van het gelijknamige tweeluik een waarheid als een koe. Zijn kaars mocht dan wel vanzelf doven, bij zijn opvolgers zorgde een plotse en meestal onnatuurlijke dood voor de reeks betwiste erfopvolgingen genaamd de Rozenoorlogen.

Voor de climax zorgde Risjaar Modderfokker den Derde, die machtswellust, gewetenloosheid en opportunisme schaamteloos met valse bescheidenheid wist te combineren. “Ik ben niet geschikt voor staatszaken en grootsheid,” vleide Richard de edelen, waarop ze hem terstond nog hardnekkiger de kroon aanboden. Maar wanneer hij zijn beloften aan hen niet nakomt en de politieke wind begint te keren, laten ze hem, op een enkele uitzondering na, in de steek. Schreeuwend om “a horse” treedt Richard sardonisch lachend zijn ondergang tegemoet, waarna de Tudors aan de macht komen en de Engelsen, edelen voorop, qua goed bestuur zowat van de regen in de drop terecht komen.

Een pot nat

In de wereld van Dante Alighieri ging het er niet beter toe. In het echte leven was deze beroemde Florentijn verbitterd door de machtswellust in en het kronkelige karakter van de politiek in zijn geboortestad Florence. Hij was geboren in een familie van Welfen, de pausgetrouwe factie die het voor het zeggen had in de stad en het gewonnen had van de Ghibbelijnen, die trouw waren aan de keizer van het Heilige Roomse Rijk tijdens zijn strijd met de paus om de invloed over Noord-Italië. Nadat de Welfen uiteen waren gevallen in Zwarte en Witte Welfen en deze eerste, radicale groep de macht had gegrepen in Florence, werd de Witte Welf Dante verbannen. Hij schreef zijn belangrijkste werk ‘De goddelijke komedie’ in ballingschap en de ontgoocheling in de Florentijnse politiek en in de kerk van Rome die hij lange tijd trouw was geweest, is er duidelijk in aanwezig.

Zowel Ghibbelijnen als Zwarte en Witte Welfen worden plekjes toebedeeld in de hel. De ergste plek in de hel bestemt Dante voor de aan simonie schuldige paus Bonifatius VIII, de paus die verantwoordelijk was voor Dantes afkeer van Rome. Voor Hendrik VII, keizer van het Heilige Roomse Rijk en tevens koning van Italië (wat dat toen ook mocht betekenen), heeft hij verrassend genoeg dan weer een plaatsje vrij in het paradijs. Niet uit sympathie – een pot nat, die machthebbers, weet u. Wel omdat deze Hendrik de orde in Florence had kunnen herstellen en voor Dante een terugkeer naar huis had kunnen mogelijk maken. Deze is er nooit gekomen, Dante stierf in ballingschap. Niet echter zonder een literair meesterwerk buiten categorie af te leveren en ons tussen de regels tal van weinig opbeurende politieke bespiegelingen na te laten.

Leedvermaak om wrede fratsen

Nu kan u concluderen dat Dantes werk vooral aantoont dat het met het status quo – lees: de traditionele partijen – nergens heen gaat. Dan hebben we hier een paar ontnuchterende verhalen voor de fans van verandering, de liefhebbers van het vuur aan de schenen van de gevestigde orde. Het zijn twee verhalen over rebellen die de gangbare orde verstoren, aanvankelijk op enige sympathie kunnen rekenen (bij de lezer), maar weinig constructiefs in de plaats stellen.

Reynaert, bijvoorbeeld, “den fellen metten grijsen baerde”. Willem die Madocke maecte, de auteur van het 13de-eeuwse dierenepos ‘Van den vos Reynaerde’, schetst een maatschappelijke elite die corrupt, hypocriet en ijdel is. Koning Nobel, zijn naam ten spijt, loopt op kop. Het is dus niet zonder enig leedvermaak dat we de wrede fratsen waarmee Reynaert hen beliegt en bedriegt lezen. Een koning die eerst rechtvaardig die schurk van een vos bij verstek veroordeelt tot de galg, blijkt in het vooruitzicht van een goudschat en afgeleid door een vermeend complot tegen hem plots heel vergevingsgezind. Al is hij dat deels op aangeven van zijn vrouw en verandert hij het executiegeweer meteen van schouder, richting Bruun en Isengrijn. Om zich, wanneer uitkomt dat Reynaert het gezelschap nog maar eens een neus heeft gezet, bij hen te verontschuldigen met Belijn de ram, de onwetende boodschapper van Reynaerts bedrog, letterlijk als zoethoudertje.

Met zo’n koning… Vive la République! Alleen, stel dat we onze hoop in de rebelse Reynaert stellen, een vos die zijn vader en zijn neef verraadt om zelf aan de galg te ontsnappen, een onversneden psychopaat. Verandering voor Vooruitgang?

Alle dieren zijn gelijk, maar…

Het antwoord krijgen we van George Orwell, in dat andere klassieke dierenepos, ‘Animal Farm’. Daarin verjagen de door verwaarlozing en uitbuiting getergde boerderijdieren onder de evenhoevige leiding van de varkens de mensen van de boerderij, om er een paradijs van gelijkheid en rechtvaardigheid op te richten. “Alle dieren zijn gelijkl,” is een van de regels die op een muur van de hoeve worden gekalkt. Regels echter die onder het steeds dwingender bewind van het varken Napoleon herschreven worden, naargelang hij de Dierenboerderij begint te kneden in zijn belang en dat van de nieuwe leidende klasse der varkens.

De Dierenboerderij gaat steeds meer lijken op de Herenhoeve van weleer en krijgt op een bepaald moment zelfs de oude naam terug. Na een tijdje luidt het dat alle dieren gelijk zijn, maar sommige meer gelijk dan andere. En de varkens, die nemen de rol van de mensen over, zo overtuigend dat ze elkaar zelfs vinden in een kaartspelletje, waarvan de andere dieren aan het slot van ‘Animal Farm’ getuige zijn.

“Twaalf stemmen schreeuwden kwaad en zij klonken alle hetzelfde. Het was nu geen vraag meer wat er met de gezichten van de varkens was gebeurd. De dieren buiten keken van varken naar mens en van mens naar varken en van varken naar mens, maar het was reeds onmogelijk geworden te zeggen wie een mens en wie een varken was.” Kortom, ze zagen Napoleons vervulling van de belofte tot verandering.

Oude wijn in nieuwe zakken

U werpt nu op dat ‘Animal Farm’ een allegorie is over de perfide dynamiek van het stalinisme. Klopt, maar het is met het hoofdpersonage Napoleon ook een allegorie over hoe Napoleon Bonaparte dankzij onverschrokkenheid, opportunisme en lak aan moraliteit kon uitgroeien van een zoon van verarmde Corsicaanse adel tot de zelfgekroonde keizer van Frankrijk. Of over hoe Robespierre de waarden van de Franse Revolutie met de guillotine onthoofdde. Of over hoe de belofte tot politieke verandering in de loop van de geschiedenis maar al te vaak oude wijn in nieuwe zakken heeft opgeleverd.

Laat ons duidelijk zijn, we willen Bart De Wever hier niet vergelijken met Stalin, Napoleon of Robespierre, laat staan met een varken, maar dat de beloofde verandering ook echte verandering inhoudt, dat verandering synoniem is voor vooruitgang, daar zou een mens na lectuur van bovenstaande tijdloze werken uit de wereldliteratuur toch wel wat aan beginnen te twijfelen.

Jeroen Bert