Kristalnacht 75 jaar later

De ‘Kristalnacht’ van 9 november 1938 in nazi-Duitsland wordt deze maand met talrijke exposities en boeken herdacht.

Het woord ‘Kristalnacht’ klinkt nogal onschuldig voor de anti-joodse golf van geweld die 75 jaar geleden door nazi-Duitsland ging. 1400 synagogen, meer dan 170 huizen en 7500 joodse handelszaken werden in de nacht van 9 op 10 november 1938 vernield. Er vielen omtrent 2000 doden onder de joden. Onmiddellijk daarna werden meer dan 30.000 joodse mannen naar de concentratiekampen van Dachau, Sachsenhausen en Buchenwald gedeporteerd.

Martelaar

De term ‘novemberpogrom’ beschrijft duidelijker wat er in die nacht in nazi-Duitsland is gebeurd, al heeft het begrip ‘Kristalnacht’ het voordeel dat hij direct verwijst naar de uniciteit van de anti-joodse gewelddadigheden die in de nacht van 9 op 10 november 1938 in heel Duitsland plaatvonden.

Op 7 november 1938 schoot de 17-jarige Duitse jood Herschel Grynszpan in Parijs de 29-jarige Duitse diplomaat Ernst von Rath in de Duitse ambassade dood. Lange tijd heerste de mythe dat het ging om een afrekening tussen twee homoseksuelen. Intussen weet men beter: Grynszpan nam wraak omdat zijn ouders in oktober 1938 door de Duitse autoriteiten uit Hannover naar Polen waren ‘afgeschoven’. Von Rath was het toevallige slachtoffer van Grynszpan, aldus Armin Fuhrer in zijn boek ‘Herschel’, dat zopas bij uitgeverij Berlin Story (19,80 euro) verscheen. Hitler stuurde meteen een Duitse arts naar Parijs, niet om von Rath te helpen, maar om ervoor te zorgen dat het slachtoffer de aanslag niet overleefde. Op die manier hadden de nazi’s meteen hun martelaar.

‘Complot’

Wat daarna gebeurde was zonder precedent. In de nacht van 9 op 10 november brandden de synagogen in heel Duitsland. Het was de ergste Duitse pogrom sedert de middeleeuwen. Hitler maakte van de daad van Grynszpan, wiens ware motieven niet vermeld mochten worden, gebruik om zijn antisemitische politiek sedert 1933 drastisch op te drijven. Grynszpan werd in de nazipropaganda meteen de spil van een ‘complot van het internationale jodendom’. Omdat de joden volgens de nazipropaganda verantwoordelijk waren voor de Duitse nederlaag van 1918, kwam het er volgens de nazi’s nu op aan om ze uit te schakelen voor ze het verraad in de Grote Oorlog nog eens in een eventuele nieuwe oorlog konden herhalen. De Kristalnacht kaderde in de zogenaamd preventieve maatregelen die al door Hitler en zijn handlangers waren genomen en die nog op stapel stonden. Het was de opmaat voor de holocaust.

In de nacht van 7 op 8 november waren er al spontane anti-joodse pogroms geweest in de gouw Kurhessen. Die brachten Hitler en nazi-propagandaminister Goebbels op het idee om het geweld over heel Duitsland uit te breiden. De novemberpogrom was dus een mengsel van eerst uit de hand gelopen gebeurtenissen en daarna door de overheid gestuurde acties. Nog altijd is de houding van de Duitse bevolking tegenover de anti-joodse gewelddaden het voorwerp van wetenschappelijk onderzoek. Heel wat daders waren niet geüniformeerd. In Berlijn namen naast zowat 10.000 SS’ers, SA’ers en leden van de Hitlerjugend nog eens evenveel plunderende burgers aan de pogrom deel. Heel wat Duitsers keurden het geweld af, maar een grote minderheid sympathiseerde met het uitschot dat de joden terroriseerde.

Perfide

Bijzonder perfide was dat de nazikopstukken Göring, Goebbels, Frick en Heydrich enkele dagen later, op 12 november 1938, in het Berlijnse ‘Reichsluftfahrtministerium’ vergaderden en besloten dat de joden zelf de schade moesten vergoeden die door de pogrom was aangericht. De anti-joodse wetten werden verscherpt en tegen het einde van 1938 was bijna 70 procent van alle joodse bezittingen in beslag genomen. ‘Ik zou niet graag een jood in Duitsland zijn,’ aldus Göring. In 1938-39 vluchtten 180.000 joden weg uit Duitsland.

De geschiedenis van de novemberpogrom wordt behandeld in enkele pas verschenen boeken: ‘November 1938’ (Beck Verlag, 128 blz., 8,95 euro) van Raphael Gross en in ‘Kristallnacht 1938’ (Philip Reclam, 206 blz., 9,95 euro) van Alan E. Steinweis. Tot 19 januari 2014 loopt in het Berlijnse Ephraim Palais de interessante tentoonstelling ‘Geraubte Mitte – Die “Arisierung” des jüdischen Grundeigentums im Berlin Stadtkern 1933-1945’. En in de Stiftung Neue Synagoge Berlin – Centrum Judaicum in de Oranienburger Strasse loopt vanaf 12 november tot 11 mei 2014 de tentoonstelling ‘Von innen nacht aussen. Die Novemberpogrome 1938 in Diplomatenberichten aus Deutschland’.

Piet de Moor