Joke van Leeuwens eigenzinnige kijk op het alfabet

De samensmelting van tekst en beeld waarop Joke van Leeuwen een oeuvre heeft gebouwd staat in een lange traditie, blijkt uit de tentoonstelling die zij inrichtte in Den Haag.

Letters zijn overal. Een jaar lang liep Joke van Leeuwen met haar camera door Antwerpen om ze op te sporen. Een paaltje met zijn schaduw is de l. Twee hijskranen: de f. Een scharnier aan een deur: de e. En de verlichte zijkant van het gebouwtje op perron 21/22 van Antwerpen-Centraal: de m.

Het foto-alfabet is nu te zien in Museum Meermanno. Als laureaat van de Gouden Ganzenveer (in 2010) kreeg Van Leeuwen alle vrijheid om een tentoonstelling in te richten in het oudste boekenmuseum ter wereld. Zij besloot de nadruk te leggen op wat zij als schrijver al meer dan dertig jaar doet: de combinatie van tekst en beeld. En omdat dát een te groot onderwerp is, focuste zij op letters.

Het resultaat is een associatieve expositie over de verbeelding van letters. Behalve haar ’toevallig alfabet’ toont Van Leeuwen een breed palet aan abecedaria, abc-prenten, leren lezen-boeken, beeldpoëzie à la ‘Bezette stad’ van Paul van Ostaijen en persoonlijke artefacten.

Recent is de uitvinding om letters uit te beelden niet. Een elfde-eeuws handschrift van de ‘Historiae Ecclesiasticae Tripartitae Epitome’ van Cassiodorus en Epiphanius Scholasticus, vervaardigd in het bisdom Luik, bevat al twee boksende leeuwen die samen een u uitbeelden – al heeft de illustrator vermoedelijk nooit een leeuw in het echt gezien.

Sindsdien is de variatie eindeloos gebleken. De h kan in drie stappen veranderen in een ‘horse’, zoals in ‘The Alphabeastbook’ van Dorothy Smiderer, maar ook een plaats krijgen in tijdgebonden abecedaria als het abc van de marihuanagenieter uit 1968 (‘de s is voor stoned’).

En dat beeld soms meer zegt dan duizend woorden, wisten ze ook al lang voor de uitvinding van de fotografie. Zie het schitterende, vijftiende-eeuwse ‘Ars memorandi capitula evangeliorum’, waarin elk bijbelboek is gevat in ingenieuze beelden als de met symbolen behangen adelaar die als geheugensteun van het evangelie volgens Johannes dient.

Zo heeft Joke van Leeuwen de expositie gebruikt om te laten zien dat haar veelzijdig kunstenaarschap in een lange traditie staat. En: dat zij daar iets aan toe wil voegen. Behalve het ’toevallig alfabet’ en een getekend alfabet liet zij mensen uit alle windstreken in hun eigen taal het Latijnse alfabet voor de camera opzeggen. Het is fascinerend, hoe zo’n simpel idee zo’n poëtische kracht heeft.

Maarten Dessing