Is keizer Augustus de belangrijkste politicus uit de geschiedenis?

Hij liet duizenden tegenstanders executeren en verbande zijn dochter naar een onherbergzaam eilandje omdat ze van wilde feestjes hield. Maar tegelijkertijd bracht hij de Romeinen vrede en economische voorspoed. De Britse historicus Adrian Goldsworthy probeert in zijn biografie het mysterie achter de Romeinse keizer Augustus te ontwaren.

Adrian Goldsworthy is op en top Brits. Hij studeerde in Oxford, gaf les aan King’s College, houdt van cricket en praat Engels met een hete aardappel in de keel. Hij schreef verschillende bestsellers over de Oudheid. Nu verschijnt Augustus, van revolutionair tot keizer van Rome in het Nederlands.

Die ondertitel is veelzeggend. In 27 voor Christus werd Imperator Caesar Augustus de princeps of eerste burger van Rome. In de praktijk eindigde daarmee de Romeinse republiek en begon het keizerrijk dat vier eeuwen lang het uitzicht van Europa zou bepalen. Die revolutie kwam niet uit de lucht vallen. Toen Augustus in 63 v.Chr. geboren werd, verkeerde de republiek in een uitzichtloze crisis. In theorie was de Romeinse republiek een (enigszins) democratische staat waarbij de senatoriale elite en het gewone volk harmonisch met elkaar samenleefden. In werkelijkheid had het overleg al tientallen jaren plaatsgemaakt voor bruut geweld en burgeroorlogen.

Waarom was de republiek zo gewelddadig geworden?

ADRIAN GOLDSWORTHY: In 133 v.Chr. werd Tiberius Gracchus (een politicus die ijverde voor landhervormingen die de gewone Romeinen ten goede moesten komen, nvdr) door zijn politieke tegenstanders doodgeslagen. Toen was de geest uit de fles. Iedere politicus besefte dat hij het volgende slachtoffer kon worden. Het geweld escaleerde en de staat werd helemaal uitgehold. Steeds minder mensen hadden bijvoorbeeld nog vertrouwen in de rechtbanken. Door de decennialang aanslepende burgeroorlogen snakten de Romeinen naar stabiliteit.

En die heeft Augustus gebracht. In 44 v.Chr., toen zijn adoptievader Julius Caesar werd vermoord, mengde hij zich op achttienjarige leeftijd in de politiek. Veertien jaar en een bloederige oorlog later had hij zijn laatste tegenstanders verslagen en schafte hij de facto de republiek af om die te vervangen door een alleenheerschappij. In uw boek legt u uit hoe de Romeinen die met veel plezier accepteerden.

GOLDSWORTHY: Julius Caesar had zichzelf laten uitroepen tot een dictator met uitzonderlijke bevoegdheden, waarna hij vermoord werd door een aantal senatoren die beweerden in naam van de vrijheid te handelen. Die senatoren gingen ervan uit dat het gewone volk zich enthousiast aan hun zijde zou scharen, maar dat was niet het geval. De vrijheid waar de senatoren voor streden, was de vrijheid van een elite om alle macht te monopoliseren en de rest van het rijk uit te persen. De meeste Romeinen hadden daar niets bij te winnen.

Op de schoolbanken leren we dat Caesar vermoord werd omdat hij te koop liep met zijn macht. Om de senatoren niet te beledigen, zou Augustus zich veel bescheidener opgesteld hebben. Dat beeld klopt niet, beweert u.

GOLDSWORTHY: Dat verraste mij ook. Wij laten ons vaak misleiden door Augustus’ naam. Om verwarring te vermijden, noemen wij hem in zijn jongere jaren Octavianus en later Augustus. Maar voor zijn tijdgenoten heette hij gewoon Caesar, net zoals zijn overleden adoptievader. Augustus deed allerminst subtiel over zijn macht. Hij werd vaker gelauwerd dan Caesar en overal in Rome stonden standbeelden van hem en indrukwekkende gebouwen met zijn naam op.

Caesar liep ostentatief zonder bodyguards rond, terwijl Augustus zich altijd door soldaten liet omringen.

Onder Augustus verloor de elite wat vrijheid, maar ze hoefde tenminste niet meer te vrezen voor haar leven. Augustus was ook voorzichtiger dan Caesar. Die laatste liep ostentatief zonder bodyguards rond, terwijl Augustus zich altijd door soldaten liet omringen. Daarenboven waren de meeste belangrijke mannen gesneuveld tijdens de burgeroorlog, waardoor er geen echte oppositie overbleef.

Is keizer Augustus de belangrijkste politicus uit de geschiedenis?

Tegelijkertijd weigerde Augustus zichzelf te laten uitroepen tot koning of dictator. Hij behield ook de Senaat en andere instellingen, alsof alles bij het oude bleef. Was dat niet erg hypocriet?

GOLDSWORTHY: Ik zou dat eerder een vorm van beleefdheid noemen. Augustus respecteerde de senatoren. Hij liet hen discussiëren en stond zelfs kritiek op zijn beleid toe. Maar iedereen besefte dat Augustus het leger beheerste en de facto koning was, ook al droeg hij die titel niet.

Ziet u gelijkenissen tussen de late republiek en onze tijd?

N-VA voorzitter Bart De Wever  zei in een interview dat hij keizer Augustus bewondert en bepaalde gelijkenissen tussen hen ziet.
N-VA voorzitter Bart De Wever zei in een interview dat hij keizer Augustus bewondert en bepaalde gelijkenissen tussen hen ziet.

GOLDSWORTHY: Daar moet je voorzichtig mee omspringen. De grootste gelijkenis is dat de Senaat in de eerste eeuw voor Christus niets meer deed. Inertie was het hart van de staat geworden. Zo wilde Caesar enkele landhervormingswetten doorvoeren. Cato (een belangrijke aristocraat en tegenstander van Caesar, nvdr) verklaarde dat hij de wetten goed vond maar ze toch zou tegenwerken, omdat hij een hartsgrondige hekel had aan Caesar. Zelfs wanneer de senatoren inzagen dat de grote werkloosheid een probleem was, wilden ze niet dat iemand anders met een oplossing kwam en zo politiek succes kon boeken. Vandaag zie je iets soortgelijks. Veel mensen hebben het idee dat de ideologische verschillen tussen de partijen klein zijn, maar dat ze elkaar simpelweg geen succes gunnen. Het grote verschil is dat we absoluut niet zo gewelddadig zijn en daar mogen we erg dankbaar om zijn.

Moordenaar

Zelfs wanneer de senatoren inzagen dat de grote werkloosheid een probleem was, wilden ze niet dat iemand anders met een oplossing kwam en zo politiek succes kon boeken. Vandaag zie je iets soortgelijks.

De afgelopen decennia heeft de reputatie van Augustus ferme klappen gekregen. De schuldige is naar goede gewoonte Hollywood. Films als Cleopatra en televisiereeksen als Rome schilderden de jonge Augustus af als een ijskoude, emotieloze psychopaat. Volgens Goldsworthy klopt dat beeld niet: ‘Veel kunstenaars hebben zich geconcentreerd op Marcus Antonius (een vertrouweling van Caesar die later met Cleopatra trouwde en de laatste grote tegenstander van Augustus was. Marcus Antonius pleegde zelfmoord na een verloren veldslag, nvdr). Antonius werd al door Shakespeare voorgesteld als een flamboyante dronkaard, een moedige soldaat en een fysiek indrukwekkende vrouwengek. Om een optimaal dramatisch effect te bereiken, heb je een berekende en sluwe tegenstander nodig en dat werd Augustus.

‘Maar de waarheid is veel complexer. Natuurlijk was Augustus slimmer dan Antonius. Antonius was een bruut die dronken op vergaderingen verscheen en vervolgens op andermans toga kotste. Maar de jonge Augustus was zeker niet kil en emotieloos. Hij gedroeg zich als een typische achttienjarige: hij was roekeloos, liep over van het zelfvertrouwen en schreef schunnige poëzie.’

Toch was hij behoorlijk bloeddorstig. Na de moord op Caesar was hij een poosje de bondgenoot van Antonius. Ze stelden proscriptielijsten op: wie op zo’n lijst belandde, werd vogelvrij verklaard. Duizenden Romeinen werden vermoord, hun hoofden afgehakt en aan het Forum Romanum gespijkerd, terwijl hun lichamen in de straten bleven rotten.

Iedere Romeinse aristocraat probeerde zijn vijanden te vermoorden, voor ze hem te pakken konden krijgen.

GOLDSWORTHY: Augustus heeft veel mensen vermoord. Zelfs zijn tijdgenoten vonden dat een probleem omdat hij nog zo jong was en op die leeftijd niet zo veel vijanden hoorde te hebben. Maar ik denk niet dat hij veel slechter was dan de gemiddelde Romein. Iedere Romeinse aristocraat probeerde zijn vijanden te vermoorden, voor ze hem te pakken konden krijgen.

Wij denken vaak dat de uiteindelijke overwinning van Augustus in de sterren geschreven stond. Maar al bij al heeft hij ontzettend veel geluk gehad.

© istock

GOLDSWORTHY: Inderdaad. In het begin van zijn carrière heeft hij een aantal militaire nederlagen geleden waarbij hij net aan de dood is ontsnapt. Hij had een slechte gezondheid en lag zelfs een paar keer op sterven. Het toeval heeft hem ook veel kansen geboden. Als Caesar niet was vermoord, had Augustus nooit zo snel de macht kunnen grijpen. Dat hij in Caesars testament stond en een aantal mensen besloten hem te steunen, was ook een kwestie van geluk. Maar succesvolle politici hebben altijd wat meeval. Ze zijn op het juiste moment op de juiste plaats en maken daarvan gebruik.

Was hij zich ervan bewust dat hij geluk had, of vond hij zichzelf uitverkoren?

GOLDSWORTHY: Zeker dat laatste. Toen er op een bepaald moment een komeet werd waargenomen, zag hij dat als een signaal dat hij uitverkoren was. Hij was ervan overtuigd dat hij zou triomferen. Hij was nauwelijks achttien toen hij politiek actief werd, wat ook toen piepjong was. Om dan een leger op te richten en ten strijde te trekken tegen mensen met meer ervaring, troepen en middelen, vereist enorm veel zelfvertrouwen. Zijn belangrijkste bondgenoten waren even jong en wilden ook de wereld veranderen. Wat ze uiteindelijk ook hebben gedaan.

Nadat Augustus de macht had gegrepen, kende het Romeinse Rijk een lange periode van stabiliteit. Intern wist hij de vrede te bewaren en een zekere economische welvaart te realiseren. Daarnaast begon hij een aantal lastige militaire campagnes waarmee hij de grenzen van het rijk uitbreidde en enkele woelige regio’s stabiliseerde. Maar met de jaren stapelden de problemen zich op. In 9 na Christus, Augustus was ondertussen een zeventiger, werden enkele Romeinse legioenen door de Germanen in de val gelokt en verpletterend verslagen. Het was een militaire opdoffer die schokgolven door het rijk zond.

‘Het was een enorme deuk in het zelfbeeld van Augustus’, vertelt Goldsworthy. ‘Veertig jaar lang had hij zichzelf voorgesteld als de vader van het vaderland die de Romeinen sterk en gevreesd zou maken. Als je dan plots zo’n nederlaag lijdt, hakt dat erop in.’

Maar dat waren niet zijn enige zorgen. De ene potentiële opvolger na de andere legde vroegtijdig het loodje, tot enkel de latere keizer Tiberius overbleef, een kundige maar weerspannige man met wie Augustus regelmatig overhooplag. En net als in een soapopera bezorgde zijn dochter Julia hem heel wat hoofdbrekens.

Augustus heeft ooit gezegd dat hij twee moeilijke kinderen had: de Romeinse staat en Julia.

GOLDSWORTHY: Augustus heeft ooit gezegd dat hij twee moeilijke kinderen had: de Romeinse staat en Julia. Augustus had een aantal wetten uitgevaardigd om het seksuele gedrag van de Romeinen te reguleren. Zo mochten vrouwen niet vreemdgaan en mannen enkel met vrouwen die tot een lagere stand behoorden. Julia’s leven was hard geweest: eerst werd ze om politieke redenen uitgehuwelijkt aan haar neef, dan aan een man die zo oud was als haar vader en vervolgens aan Tiberius, die een vreselijk moeilijk karakter had. Ondertussen kreeg ze vijf kinderen, onder wie verschillende jongens, dus ze had zeker haar steentje bijgedragen aan de stabiliteit van de staat. Maar tegelijkertijd behoorde ze tot de generatie die de burgeroorlogen niet had meegemaakt en dacht ze met alles weg te komen, omdat ze de dochter van de keizer was. Zo had ze verschillende affaires en hield ze in het openbaar wilde feestjes. Uiteindelijk verbande Augustus haar naar een onherbergzaam eiland waar ze nauwelijks mannelijk bezoek mocht ontvangen.

Deed hij dat niet om politieke redenen? Wegens zijn huwelijkswetten moest hij haar misschien wel verbannen, als hij geen gezichtsverlies wilde lijden.

GOLDSWORHTY: Nee, Julia was erg populair bij het volk. Er werd zelfs voor haar betoogd, dus hij had haar zeker kunnen laten terugkeren. Maar dat weigerde hij koppig. De enige die Augustus bovendien kon dwingen iets te doen, was hijzelf. Hij had een heel sterk gevoel voor wat goed en fout is. Augustus voelde zich duidelijk verraden door zijn dochter, alsof ze door haar gedrag de spot met hem dreef. Dat moet hem erg zwaar zijn gevallen, want ze hadden een hechte relatie.

Dat hij zo verbitterd over haar was, spreekt opnieuw het beeld van de koude, berekende machiavellist tegen.

Dochter Julia. 'Augustus voelde zich duidelijk verraden door zijn dochter'
Dochter Julia. ‘Augustus voelde zich duidelijk verraden door zijn dochter’© Getty Images

GOLDSWORTHY: Inderdaad. Of kijk naar de band met zijn echtgenote Livia. Het koppel slaagde er niet in een mannelijke erfgenaam te krijgen, wat Augustus nochtans heel belangrijk vond. Livia was van een goede familie, ze was knap, gevat en intelligent, maar zo waren er veel adellijke vrouwen. De meeste aristocraten aarzelden niet om van hun vrouw te scheiden als dat politiek goed uitkwam en Livia had wel goede connecties, maar niet zo veel dat een scheiding problemen zou veroorzaken. Daarom is het vreemd dat Augustus met haar samenbleef. Je krijgt de indruk dat hij erg verliefd was op haar.

Toch maakte hij er een sport van om met vrouwen van senatoren te slapen.

GOLDSWORTHY: Dat gebeurde vooral in het begin van zijn carrière. Als hij gewoon seks wilde, hadden zijn slaven dat niet kunnen weigeren. Toen hij nog tegen Marcus Antonius streed, had die het gerucht gelanceerd dat Augustus met Julius Caesar had geslapen om in de gunst te raken. Door met de vrouwen van die senatoren naar bed te gaan, wilde hij bewijzen dat hij een echte man was. Daarenboven was Augustus zelf iets discreter over zijn affaires, terwijl Julia alles in het openbaar deed. Voor de Romeinen, voor wie het imago belangrijk was, was dat een probleem.

Hoe zou u de heerschappij van Augustus beoordelen? Verbeterde hij het leven van de gemiddelde Romein?

GOLDSWORTHY: Dat denk ik wel. Om te beginnen, heeft hij het fysieke uitzicht van Rome enorm beïnvloed. Hij heeft over zichzelf gezegd dat hij een stad in steen had aangetroffen en er een in marmer had achtergelaten. Naast alle indrukwekkende monumenten, richtte hij ook meer praktische gebouwen op zoals aquaducten of badhuizen. Na de burgeroorlogen bracht hij de stabiliteit waar iedereen naar snakte. De handel kwam tot ontwikkeling, mensen konden vrijelijk door het rijk reizen en zich vestigen waar ze wilden. Augustus was de unificerende kracht die een ongeziene mobiliteit van mensen, ideeën en goederen mogelijk maakte. Ook voor de mensen die in de provincies leefden, werd het leven beter. De corruptie onder lokale afgevaardigden bleef bestaan, maar ze werd veel minder, omdat Augustus aanspreekbaar was en problemen aanpakte. Uiteindelijk is hij erin geslaagd een keizerrijk te stichten dat vier eeuwen lang is blijven bestaan en heeft hij de geschiedenis van het Westen, ook wat betreft onze ideeën en wetten, diepgaand beïnvloed. Ongetwijfeld is hij een van de belangrijkste politici uit de geschiedenis.

(Jelle Dehaen)

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content