Het fenomeen Paulo Coelho verklaard: ‘Liever “De alchemist” lezen dan voor de tv zitten, toch?’

Wat Paulo Coelho ook uit zijn pen wringt – zijn 32e boek, De weg van de boog, ligt straks in de winkel – het zal altijd wel in de schaduw blijven van De alchemist, waarmee de Braziliaanse schrijver in 1988 wereldwijd doorbrak. Liefst 150 miljoen keer ging die roman over de toonbank. Maar waaróm?

De jongen heette Santiago.’ Met dat eenvoudige zinnetje begint een van de meest verkochte boeken ter wereld. De alchemist is het relaas van de Andalusische herdersjongen Santiago. Hij droomt twee keer over een schat in Egypte en besluit dan – na advies van een waarzegster en een vermomde koning – om die ook echt te gaan zoeken. Santiago moet heel wat tegenslagen trotseren: op dag één wordt hij al beroofd, waarna hij maandenlang kristallen glazen moet verkopen, om van de bloedige stammenoorlog nog te zwijgen. Maar uiteindelijk vindt hij, met de hulp van een in raadselen pratende alchemist, de weg naar de piramiden. Waarna hij ter plaatse nóg eens wordt beroofd en beseft (spoileralert!) dat de echte schat in zijn hart zit. Al blijkt er ook een kist met goudstukken begraven te liggen in het kerkje waar zijn zoektocht begon. De schat lag altijd al onder zijn neus, maar nu heeft hij de wijsheid om hem te vinden, kort gesteld.

De roman heeft zijn auteur geen windeieren gelegd. Honderdvijftig miljoen exemplaren verkopen, dat is zowat de wereldse tegenhanger van die kist met goudstukken. En dan zijn er nog de talloze onderscheidingen die Coelho te beurt vielen. Zo werd hij uitgeroepen tot Messenger of Peace van de Verenigde Naties (net zoals Jane Goodall, Leonardo DiCaprio en anderen) en opgenomen in de Ordre National de la Légion d’Honneur – de grootste Franse onderscheiding. Niet slecht voor een overjaarse hippie die zijn carrière begon als auteur van songteksten en journalistieke stukjes.

In de jaren zeventig kreeg Coelho tijdens een bezoek aan het concentratiekamp Dachau een visioen. Het zette hem aan tot een pelgrimstocht naar Santiago de Compostela. Die werd de inspiratiebron voor zijn eerste boek – en de rest is geschiedenis.

Het succes kwam niet vanzelf, schrijft hij in een recent voorwoord. ‘Toen De alchemist uitkwam in Brazilië, bleef dat totaal onopgemerkt. Een boekhandelaar in het noordoosten vertelde me dat hij de eerste week maar één exemplaar verkocht had. Pas een half jaar later kwam daar een tweede exemplaar bij – gekocht door dezelfde persoon!’ De uitgever verbrak het contract, maar Coelho gaf niet op. Hij vond een andere uitgever en in één jaar gingen er tienduizend exemplaren over de toonbank. Dat leidde tot een Engelse vertaling. ‘Op zekere dag werd president Bill Clinton gefotografeerd terwijl hij met het boek onder zijn arm het Witte Huis uitliep. Daarna sprak Madonna er lyrisch over in Vanity Fair, en mensen uit allerlei lagen van de bevolking hadden het er ineens over.’ De verkoopcijfers schoten de lucht in, en intussen ‘wordt het door velen beschouwd als een van de tien beste boeken van de twintigste eeuw.’ U merkt het, op valse bescheidenheid zult u de heer Coelho niet snel betrappen.

Als een horoscoop

Oké, het is gemakkelijk om fans van de Braziliaan te vinden. De Nederlandse rapper Gers Pardoel, de Vlaamse tv-maker Tim Van Aelst, muzikante Coely (‘ De alchemist is als therapie voor mij’), comedian Thomas Smith, muzikant Tourist LeMC of K3-zangeres Klaasje: allemaal hebben ze in interviews wel eens een boek van Coelho geprezen.

Nog opvallender wordt het als we de archieven van Sport/Voetbalmagazine doorploegen: van een Braziliaanse Belg als Igor de Camargo valt het misschien nog te verwachten, maar ook Vadis Odjidja, Danijel Milicevic en Aleksandar Bjelica zijn fans. Geheel onlogisch is dat wellicht niet: doorzettingsvermogen en wilskracht zijn nogal uitgesproken thema’s bij Coelho. In De alchemist klinkt het ondubbelzinnig: ‘Als je iets wilt, zweert het hele universum samen om het je te laten krijgen.’

In Winteruur, het literaire programma met Wim Helsen op de VRT, was een tijd geleden radiopresentator Wim Oosterlinck te gast, die zelf de literaire podcast Drie boeken maakt. Hij kwam er een fragment uit De alchemist voorlezen dat hem had geraakt. ‘Ik zal verbitterder worden en niet meer geloven in de mensen, omdat één mens mij verraden heeft. Ik zal al diegenen haten die verborgen schatten hebben gevonden, omdat ik de mijne niet heb gevonden. En ik zal het kleine beetje dat ik heb stevig vasthouden, want ik ben te klein om de wereld te omarmen.’

‘Ja, dat echte rijkdom binnenin zit, is een dijk van een cliché,’ zegt Oosterlinck wanneer we hem opbellen, ‘maar clichés kloppen gewoon vaak. Eigenlijk gaat De alchemist over de zin van het leven, over hoe je altijd trouw moet blijven aan je eigen dromen en je niet moet laten meedrijven met de stroom. Dat is toch een thema dat bijna iedereen aanspreekt? Daardoor is het boek natuurlijk een beetje zoals een horoscoop: iedereen kan zich erin herkennen. Maar dan op een heel mooie, zinvolle manier.’

‘Natuurlijk zullen er critici en professoren zijn die op Coelho neerkijken, net als op pakweg Dan Brown. Maar het is toch fantastisch dat zulke schrijvers miljoenen lezers hebben? Allemaal mensen die besluiten om níét voor tv te gaan zitten maar een boek te lezen. Hoeveel waardevoller kun je zijn?’

Er zijn inderdaad ook heel wat critici. In Humo liet psychiater Dirk De Wachter optekenen dat hij Coelho’s oeuvre zwaar overschat vond. ‘Van zijn zinzoekende schrijfsels krijg ik onmiddellijk de kriebels’, lazen we. ‘Dat was achteraf bekeken nogal fors uitgedrukt’, zegt hij nu. ‘Ik weet dat veel van mijn patiënten en studenten hem graag lezen, dus ik wil hen absoluut niet beledigen. Er is een grote behoefte aan spiritualiteit en zingeving, en die wordt voor veel mensen ingevuld door boeken als De alchemist. ‘

‘Het oeuvre van Coelho is ook toegankelijk. Iedereen kan er zijn ding mee doen, en het leest vlot weg aan het zwembad. Maar mij persoonlijk zegt het weinig. Ik vind Coelho wat te vaag, te wazig. Ik hou meer van een concreet engagement. Die uitspraak in Humo deed ik omdat journalisten mij ook soms in de esoterische hoek duwen: de psychiater die met zijn wollige praatjes wel een halve pastoor lijkt. Terwijl ik me daar helemaal niet in herken.’

Schat voor je neus

Dat de boeken van Coelho ‘vlot weglezen aan het zwembad’, speelt wellicht een rol in hun succes. Ze zijn aan de dunne kant – De alchemist telt amper 180 pagina’s – en zijn niet bepaald complex van opbouw. Hoofdpersonage Santiago geeft zelf aan dat hij niet houdt van boeken die wemelen van de ingewikkelde personages. ‘Als hij ooit een boek zou schrijven, dacht hij, zou hij de personages een voor een opvoeren, zodat de lezers geen namen vanbuiten hoefden te leren.’

Dat is bij De alchemist geen probleem: de meeste personages krijgen niet eens een naam en komen inderdaad netjes na elkaar op de scène. Coelho’s laatste boek, De weg van de boog, lees je in een uurtje uit. Welgeteld één personage heeft een naam (Tetsuya), de andere twee zijn figuranten. In De weg van de boog legt Tetsuya aan een jonge knaap uit hoe die de kunst van het boogschieten onder de knie krijgt. Elk aspect komt aan bod (van boog over doelwit tot houding) en kan telkens gelezen worden als metafoor voor het dagelijkse leven. ‘Iedere pijl laat in je hart een herinnering achter – en de som van deze herinneringen zal je iedere keer beter laten schieten.’ Het werk van Coelho bulkt van zulke inspirational quotes – populair op Instagram en bij Bond Zonder Naam. Nog eentje uit De alchemist, om het af te leren: ‘De mensen zien het nooit als ze een grote schat voor hun neus hebben. En weet je ook waarom? Omdat ze niet in schatten geloven.’

‘Coelho’s citaten hebben vaak Bijbelse karakteristieken’, zegt hoogleraar kerkelijk recht Rik Torfs (KU Leuven). ‘Hij gebruikt graag de kracht van de paradox, wat veel mensen aanspreekt. De “waarheid” lijkt iets wat het op het eerste gezicht niet is.’

Ook de Bijbel zelf is nooit ver weg. De alchemist begint met een verwijzing naar het Lucasevangelie, en een citaat als ‘Vergeet niet dat je hart daar is waar je schat is’ lijkt rechtstreeks te verwijzen naar Mattheus (‘Onthoud goed: waar je rijkdommen zijn, daar zal ook je hart zijn’). Volgens Torfs spelen zulke referenties zeker mee in het succes, maar is er toch meer aan de hand. ‘In de jaren tachtig, toen Coelho populair begon te worden, begonnen de traditionele zingevingskaders stilaan te wankelen en te breken. Hij speelt in op een eerder Amerikaanse visie op religie en spiritualiteit, waarbij “aan jezelf werken” een cruciale rol speelt. Ook het idee dat je moet blijven vechten voor je dromen, spreekt veel mensen aan.’

‘Ik ben niet echt een fan’, zegt Torfs. ‘Vooral het magische aspect vind ik minder aantrekkelijk – vergeleken met sommige personages van Coelho waren zelfs de wonderen van Jezus Christus nog erg bescheiden.’

(Geen) literatuur

Populair is Coelho zeker. Maar kunnen we zijn oeuvre ook bestempelen als literatuur? Pedro Sena-Lino, hoogleraar Portugese letterkunde (UGent) en zelf auteur, vindt van niet. ‘Literatuur heeft verschillende aspecten nodig, zoals motieven, uitgewerkte personages, perspectief, semantiek enzovoort. Uiteraard evolueert het concept literatuur constant sinds het modernisme, maar het werk van Coelho blijft toch te veel op de oppervlakte. Zo bulkt het wel van de metaforen, maar die worden niet uitgediept. Een literair werk kun je verschillende keren lezen, om telkens nieuwe niveaus te ontrafelen. Bij een boek als De alchemist zijn de plot en de boodschap meteen heel duidelijk, er zit weinig of geen gelaagdheid in.’

‘Bovendien legt literatuur vaak links met de bestaande tradities, iets wat Coelho amper of niet doet. Hij pikt wel wat referenties op – veelal uit de Bijbel, maar bijvoorbeeld ook uit de occulte traditie – maar gaat daar niet mee aan de slag. Zijn werken zijn eerder zelfhulpboeken, handleidingen om iets in jezelf op te bouwen.’

Dat een boek weinig literaire waarde heeft, wil niet zeggen dat het waardeloos is, benadrukt Sena-Lino. ‘Ik heb De alchemist als tiener gelezen. En het heeft me zeker een impuls gegeven om de literatuur te ontdekken. Omdat de boodschap zo veel mensen aanspreekt en omdat het korte, eenvoudige verhalen zijn – allegorieën vaak – zijn ze ideale opstapjes. Verschillende van mijn studenten beginnen met het werk van Coelho als hun Portugees nog niet zo sterk is. En er zijn natuurlijk ook veel lezers die na het lezen van De alchemist besluiten om eindelijk hun droom na te jagen: prima!’