Tom Lanoye steekt Brusselmans voorbij. Drie boeken in een jaar tijd: Koningin Lear, Revue Ravage en Gaz.
Eén en drie zijn als traditionele boeken verschenen, twee verschijnt hoogstwaarschijnlijk in de loop van de maand mei als magazinebijlage bij De Standaard [DS]. Het enige wat een uitgave in de weg zou kunnen staan is de kost. De marketingafdeling van DS zit verwoed te rekenen en te zoeken naar sponsors. Wordt de laatste hindernis genomen gaat het om 138.000 exemplaren. DS mikt op een aanzienlijke meerverkoop, in zakelijk jargon actieve verkoop. Tom Lanoye heeft namelijk zijn vaste afzetmarkt. Tel daar een promotionele actie bij zoals een boek nooit gekend heeft en je komt aan dat getal.
Koningin Lear werd al uitvoerig op het theaterplatform en de boekenhoek van knack.be besproken. GAZ heeft zopas de drukkerij verlaten. Het is een novelle, tevens monoloog. De première gaat door op 17 april in Tielt, bij Theater Malpertuis. Dat is geen toeval, maar heeft twee redenen. Regisseur Piet Arfeuille vroeg Lanoye om een monoloog voor de actrice van grote klasse Vivianne De Muynck.
Met het gebruik ervan hoopten de Duitsers dat het een doorbraak zou betekenen van het Vlaamse front en doorstoten en bezetten van Parijs, wat zoveel betekende als de verovering van heel Frankrijk. De eerste gasaanval gebeurde op 22 april aan het front van Ieper, vandaar Yperiet. De beslissing echter tot die aanval werd genomen op 17 april 1915 in Tielt. Is het dan niet meer dan logisch dat Lanoye verleden en heden door elkaar laat lopen? Tielt was bovendien het hoofdkwartier van het vierde Duitse leger? Het literaire werk van Lanoye kent geen toeval, is altijd welbewust en doelgericht gekozen.
Pleidooi van een gedoemde moeder
De ondertitel van de novelle/monoloog luidt: Pleidooi van een gedoemde moeder. Het verhaal switcht voortdurend tussen verleden en heden en wordt een gebeurtenis boven de tijd staande. In het heden vertelt een moeder over haar zoon die werd gedood door een kogelregen na een afschuwelijke aanslag in het hart van Europa. Hij wordt door de media een terrorist genoemd. Maar is hij dat wel?
In de promotekst vooraan in de novelle – en die vermoedelijk in het programmaboekje van de voorstelling zal staan – wijst Lanoye al op het dubieuze van de klassering. Hij legt haar in de mond van de moeder: ‘Had mijn zoon zijn daden gepleegd in oorlogstijd, en in het uniform van ons leger? Hij had een monument gekregen.’
Niet met zoveel woorden, maar zijdelings doet haar pleidooi denken aan de miljoenen gedode jongens van de Eerste Wereldoorlog, de grote meerderheid nog geen twintig jaar oud. Ook zij stierven in naam van het profitariaat van kerk en staat. Veel verschil in oorlogsvoering door de eeuwen heen is er niet. De huidige mag dan een strijd zijn tussen de stammen in het Midden-Oosten, maar de rest van de wereld wordt er in meegesleurd en daarom is hij een wereldoorlog.
Dat de titel GAZ is, en niet GAS, zal hoogst waarschijnlijk te maken hebben met het feit dat Vlamingen vertaalde Fransen zijn. Ze spreken het woord ‘gas’ uit op zijn Frans, ‘gááz. Toen het gas zich rihcting het Vlaamse front verspreidde werd het woord een kreet: met een driedubbele klinker en een S die door zijn uitrekking een Z werd. De spreektaal gaat in Vlaanderen [nog steeds] vóór de schrijftaal, waar de eindklank, niet in Brabant of Limburg maar in West- en Oost-Vlaanderen, uitgerekt wordt. En aangezien de novelle zijn oorsprong vindt in de monoloog, is daarom vermoedelijk de S een Z geworden.
Guido Lauwaert
Tom Lanoye – Gaz, Uitgeverij Prometheus
