Eerste biografie van Joseph ‘Catch-22’ Heller

Een halve eeuw na ‘Catch-22’, de beste roman over de gekte van de oorlog, verscheen een eerste biografie van Heller.

Toen men hem vroeg waarom hij nooit een nog beter boek dan ‘Catch-22’ had geschreven, antwoordde Joseph Heller: ‘Wie wel?’.

Zeven jaar werkte Heller aan ‘Catch-22’, hij was 38 toen de roman in 1961 verscheen. Het resultaat van honderden notities op steekkaarten en zeker negen aanzetten. De roman werd zo goed als onmiddellijk een succes. In 1962 werden alleen al van de paperback meer dan 1.100.000 exemplaren verkocht, intussen had Heller aan de filmrechten 100.000 dollar verdiend. Biograaf Tracy Daugherty laat in ‘Just One Catch’ verstaan dat het Heller vooral om geld te doen was, maar ook dat hij literatuur wou schrijven. Céline was een zijn grote voorbeelden, net als Nabokov, Gogol… maar ook Abbott & Costello.

Heller was in de Tweede Wereldoorlog bommenrichter op B-25 Mitchell bommenwerpers. Hij had zestig gevechtsvluchten uitgevoerd vanuit een basis in Corsica en was 22 toen hij in 1945 eervol werd ontslagen. ‘Catch-22’ gaat over die periode. Maar Hellers eigen oorlogservaringen verschillen zeker van wat zijn personages meemaken. Figuren als Milo Minderbinder, de man die in plaats van valschermen aandelen in de bommenwerper legt. Of Yossarian die ervaart dat het aantal verplichte gevechtsopdrachten altijd hoger wordt als hij het opgelegde aantal nadert. Alleen gekte kan je ontslaan van nog meer missies, maar je op gekte beroepen is dan precies een bewijs dat je niet gek bent, zo luidt het legerreglement. Catch-22 werd geboren. Een synoniem voor een onmogelijke zaak, een vicieuze cirkel. De titel van Hellers debuut werd onder die betekenis in de woordenboeken opgenomen. Weinig auteurs overkwam dat.

Schitterende romans over WO II waren al tien jaar eerder verschenen, schrijft Daugherty. Hij noemt onder meer Norman Mailers ‘The Naked and the Death’ en ‘From Here to Eternity’ van James Jones. Maar ‘Catch-22’ is meer geïnspireerd door de oorlog in Korea, de Koude Oorlog en de periode van McCarthy. En meteen een voorbode van protest tegen de oorlog in Vietnam waaraan Heller zijn stem leende. De roman werd geen tijdelijk, modieus succes. Hij wordt algemeen als een van de beste boeken van de tweede helft van de vorige eeuw beschouwd. Zowel qua vorm als qua inhoud. Met satirische, cynische passages over kapitalisme, heldendom, rechtvaardigheid. Maar met onderhuids permanent de doodsangst van Yossarian die alleen maar wil overleven, honderden mensen rondom zich vermoedt die hem willen doden en uiteindelijk meer schrik krijgt van de legerbureaucratie dan van de Duitse luchtafweer. Niet dat iedereen zo positief reageerde op ‘Catch-22’.

Er waren uitzonderingen zoals de ‘The New Yorker’ die vond dat de roman eerder bij elkaar geschreeuwd was dan geschreven. En er was even ook sprake van plagiaat. Heller zou geïnspireerd zijn door het tien jaar eerder geschreven ‘Face of a Hero’ van de eveneens gewezen bommenrichter Louis Falstein. Heller verklaarde het boek niet te hebben gelezen en Falstein zelf heeft nooit van plagiaat gesproken. Alleen critici vonden de gelijkenis tussen beide romans opvallend.

Daugherty gaat vooral in op het ontstaan van Hellers werk en zijn plaats in de literatuur. Waarom ‘Catch-22’ niet 11 of 18 werd, of zelfs 17. Waarom het dertien jaar moest duren voor ‘Something Happened’ (‘Een incident’) verscheen… Een grote roman die volgens zijn biograaf, nu bijna veertig jaar later, een bron van inspiratie voor een serie als ‘Mad Men’ zou kunnen zijn geweest. Angst voor geheugenverlies, het gekke milieu van copywriters en het ingewikkeld privéleven zijn thema’s die verwijzen naar Hellers eigen ervaringen.

Zijn verdere leven verliep pijnlijk. De latere boeken verkochten goed, maar kregen matige recensies. ‘De vrees dat hij nooit nog een volgende roman zou kunnen schrijven verliet hem nooit,’ weet zijn biograaf. Er volgden een pijnlijke echtscheiding en ziekte. Hij overleefde nauwelijks het Guillian-Barré syndroom, een verlammingsziekte waaraan gewezen president Franklin Roosevelt overleed. Zijn vroegere vitaliteit kreeg hij nooit terug, ook niet toen hij hertrouwde met zijn verpleegster. Heller overleed in 1999.

Voor zijn research mocht Tracy Daugherty rekenen op de steun van Erica, de dochter van Joseph Heller en zelf copywriter en auteur. Haar portret van een vader, ‘Yossarian Slept Here’, is een mild relaas met begrip voor een lastig mens. Ze was negen toen ‘Catch-22’ verscheen, las drie bladzijden en vond het boek meteen schitterend. Ze heeft wel zestig keer, even veel keren als haar vader missies vloog, getracht het uit te lezen, maar is er nooit in geslaagd, schreef ze onlangs nog in een blog voor ‘The Huffington Post’. Intussen is dat wel gebeurd. Haar memoires vormen een vlot geschreven familieportret met soms pittige details over het leven ‘BC’ en ‘AC’. En dat staat voor Before en After Catch. Vooral het extreem openhartige en brutale ‘Something Happened’ is moeilijk te slikken geweest: ‘een hilarische maar scherpe in zuur verpakte, smeulende razernij.’ Dat het huwelijk met Shirley, zijn eerste vrouw, na 38 jaar eindigde in een pijnlijk vernederende vechtscheiding is haar goed bijgebleven. En toch: toen Shirley stervende was, kwam hij met bloemen. ‘I am so sorry, Joe’, stond op het kaartje. ‘Well, he is a sorry soul’, luidde het antwoord.

Ergens wordt Joseph Heller geciteerd als hij het spottend heeft over wat succes met zich meebrengt, AC dus: ‘drugs, echtscheiding, ontucht, gekoeioneer, reizen, medicatie, depressie, neurose en zelfmoord’.

Fred Braeckman