De jonge Werther: een expositie over Goethes bestseller

In Frankfurt probeert de tentoonstelling ‘… mein Werhter – dein Werther – unser Werther’ een antwoord te geven op de vraag wat ons in Goethes debuutroman ‘Het lijden van de jonge Werther’ blijft boeien.

De 22-jarige jurist Johann Wolfgang von Goethe loopt in 1772 in Wetzlar stage bij een rechtbank als hij daar de 19-jarige Charlotte Buff leert kennen. Hij wordt smoorverliefd op het meisje, maar constateert dat ze al een ander engagement heeft aangegaan.

De jonge Goethe is daar het hart van in, keert naar het ouderlijke huis Am Grossen Hirschgraben in Frankfurt terug en schrijft er in vier weken een boek dat een omwenteling zal betekenen in de Duitse en Europese literatuur. Goethe schrijft zich de smart van zijn ziel, en dat lukt hem op een superieure wijze. Als hij zijn verhaal heeft voltooid, voelt hij zich ‘weer vrolijk en vrij, als iemand die recht heeft op een nieuw leven’.

Sensibele held

In de herfst van 1774 verschijnt ‘Die Leiden des jungen Werthers’. De roman is in dat jaar meteen de sensatie van de boekenbeurs in Leipzig. Maar de controverse is groot: door de enen wordt het boek opgehemeld, door de anderen verguisd, maar niemand blijft onverschillig bij de sensibele held die uit liefdesverdriet zelfmoord pleegt.

Werther wordt een model. De verlichte mannelijke jeugd gaat à la Werther gekleed, anderen imiteren hun held tot in het extreme en volgen hem in de vrijwillige dood, een gedrag dat de geschrokken schrijver in een inleiding bij nieuwe edities afkeurt. Nu, 240 jaar later, is ‘Werther’ in meer dan zestig talen vertaald, ook in het Perzisch en Mongools.

In 1808 is Napoleon Bonaparte in Erfurt bij Goethe op bezoek en bekent dat hij de debuutroman van zijn inmiddels bijna zestigjarige idool zeven keer heeft gelezen. Napoleon is nog altijd verrukt over ‘Werther’, al heeft hij bezwaar tegen één passage. Waarop Napoleons kritiek slaat, weten we niet, Goethe heeft het incident wel vermeld, maar er niet over uitgeweid

Het duurt lang voor Goethe redelijk wordt gehonoreerd voor ‘Werther’. De briefroman brengt behalve roem nauwelijks iets op, omdat na de eerste druk talloze roofdrukken verschijnen die zijn royalty’s verpulveren. Een aantal van die illegale drukken zijn nu in Frankfurt tentoongesteld, o.a. ook de beroemde Himburgse editie, die is opgeluisterd met de onvolprezen gravures van Daniel Chodowiecki.

Werther als inspitatiebron

‘Werther’ heeft talloze kunstenaars geïnspireerd. Ontelbaar zijn de schilderijen, gravures, verhalen en opera’s die op de inhoud van Goethes succesboek teruggrijpen. In 1785 verschijnt in Engeland een ‘Eleonora’, waarin Lotte zelf aan het woord komt en de gebeurtenissen vanuit haar perspectief schildert.

Beroemd is de kopergravure van Charles Reuben Ryley (‘The last interview between Charlotte and Werter’, 1786), waarin een schuchtere kus tussen Lotte en Werther tot een catastrofe leidt. Uit Goethes ‘Werther’ zijn graphic novels en Japanse manga’s ontstaan.

Dat de roman als taalkunstwerk niets van zijn charme verloren is een mysterie dat de expositie niet kan ophelderen. In zijn ‘Brief over de moraliteit van de jonge Werther’ heeft Goethes jeugdvriend Jakob Michael Reinhold Lenz een poging gedaan om dat raadsel te doorgronden: ‘Werthers verdienste bestaat er juist in dat hij passies en gevoelens introduceert die iedereen vaag in zich voelt maar die hij niet kan benoemen.’

De tentoonstelling in het Goethehaus in Frankfurt loopt tot 24 maart.

Piet de Moor