‘Amerika lijkt steeds meer op een ontwikkelingsland’

Aan de vooravond van de Amerikaanse presidentsverkiezingen schetst journaliste Evita Neefs in ‘Amerika’s destructieve droom’ een pessimistisch beeld van the land of the free. Knack.be sprak met haar.

Op reis door de States trof ze een moe land aan in volle crisis. De Amerikaanse Droom houdt dapper stand, al komen de sinistere boventonen van dat ideaal steeds duidelijker aan de oppervlakte.

Neefs, buitenlandredactrice bij de krant De Standaard, kwam voor het eerst in de USA in het kader van een uitwisseling, begin jaren ’70. Sinds dat eerste bezoek is het land er anders gaan uitzien. Op het onherkenbare af.

“Een ontmoeting in 2008 legde de kiem voor dit boek. In een trailer park in Colorado ontmoette ik een man die àlles kwijt was en de grootste miserie kende. Toch bleef hij mordicus vasthouden aan het individualisme, hij verkoos zijn ‘vrijheid’ radicaal boven elke vorm van georganiseerde solidariteit. Zelf straatarm, bepleitte hij desondanks belastingvermindering voor de rijken. Hoe was dat mogelijk? Ik was verbijsterd door zijn antwoord.”

De laatste dertig jaar zijn de VS ingrijpend veranderd. En dan gaat het niet om de ‘change’ die Obama zijn kiezers voorspiegelde, integendeel. “Ik zag de verloedering toeslaan, ” zegt Neefs. “Het milieu, de stadskernen, de mensen raken er onderkomen. Nu in Europa de solidariteit steeds meer in het vizier komt, denk ik soms: kijk toch eens over de oceaan, welke rampzalige invloed dat discours daar heeft.”

The land of the free is in sommige uithoeken op een ontwikkelingsland gaan lijken. Voor Neefs heeft de Amerikaanse Droom dan ook zijn limieten bereikt. Dat werpt een cruciale vraag op: is die ontsporing onvermijdelijk inherent aan de Amerikaanse Droom, of is het nationale ideaal gecorrumpeerd geraakt?

“De Amerikaanse droom is een credo, een geloof en een ideologie. Het idee van zelfredzaamheid en vrijheid werd door de eerste kolonisten meegebracht in hun godsdienst en de Verlichtingsfilosofie van de Founding Fathers. De laatste veertig jaar is er echter een geweldige propagandamachine op gang gekomen om de gewone Amerikanen een geloof te doen aanhangen dat hen tegen hun eigen economische belangen en noden doet stemmen. Dat die propagandamachine ook een verdeel- en – heerspolitiek installeert – door onder andere de rassentegenstellingen en ethische discussies steeds op te rakelen en de vorming van een werknemersfront tegen te gaan – komt bepaalde politieke krachten goed uit.”

Racisme speelt daarin volgens Neefs een niet te onderschatten rol: veel lager opgeleide Amerikanen zien “herverdelen” als het doorsluizen van hun zuurverdiende geld naar “profiteurs” van een andere afkomst.

Ondanks alles blijven Neefs interviewees er toch in geloven dat ze zelf wel uit de miserie zullen komen.

“Zolang de overheid me met rust laat, komt alles goed, krijg ik overal te horen. En dan halen mensen vaak voorbeelden aan van verre familieleden die failliet gingen, overeind krabbelden en nu rijker zijn dan ooit tevoren. Die verhalen van rags to riches komen nog voor, maar de sociale mobiliteit is de voorbije dertig jaar afgenomen. Precies omdat het heersende maatschappelijke discours niet toelaat dat er wordt geïnvesteerd in het gemeenschappelijke goed: onderwijs, gezondheidszorg, openbaar vervoer. Dat zorgt ervoor dat het voor de doorsnee Amerikaan wel erg moeilijk wordt om zichzelf op te werken.”

Politiek zijn de Verenigde Staten volgens Neefs nooit dieper verdeeld geweest dan vandaag. De werelden van “liberals” en “conservatives” liggen steeds verder uit elkaar. Politieke en religieuze gemeenschappen trekken zich steeds meer terug in hun eigen gelijk.

“De omvang van de desinformatie is ziekmakend, hemeltergend,” klinkt het. “De trucs die de presentatoren gebruiken om hun boodschap er 24 uur op 24 in te rammen! Wanneer je met gewone Amerikanen gaat praten, hoor je die kromme redeneringen woordelijk overgenomen worden. Naar tegenstemmen wordt niet geluisterd. Internet en sociale media dragen niet bij tot bredere geesten, integendeel. Ze kijken enkel naar sites en publicaties die hun eigen wereldbeeld bevestigen. En denk niet dat enkel laagopgeleide mensen er vatbaar voor zijn. Oude kennissen van me verkondigen evenzeer theorieën waar ik verbijsterd naar zat te luisteren. Voor een andere visie blijken ze niet vatbaar te zijn.”

Obama, die in 2008 op een haast messianistische manier campagne voerde, zou toch voordeel moeten kunnen puren uit die Amerikaanse droom?

“Hij heeft nog altijd de steun van de zwarte gemeenschap, en ook de Latino’s heeft hij op zijn hand. Je ziet wel dat Obama het thema van de sociale ongelijkheid omzichtig bespeelt. Sociale ongelijkheid is geen thema dat goed scoort bij een groot deel van het kiespubliek. Door ethische kwesties als abortus en het homohuwelijk steeds opnieuw op de publieke agenda te zetten, slagen de Democraten erin om zich te profileren tegenover de erg conservatieve Republikeinse achterban en houden ze bovendien de economische crisis buiten beeld.”

Neefs onderkent het natievormende belang van de Amerikaanse droom, maar het ideaal heeft volgens haar ook een inherente destructieve kant. “Het individualisme, gecombineerd met een afzweren van solidariteit én gekoppeld aan een absolute vrijheid die verhindert dat er efficiënte wetten kunnen worden opgesteld, leidde tot de huidige malaise. De hele Amerikaanse geschiedenis is een strijd tussen vrijheid en gelijkheid. De gelijkheid is nu aan de verliezende kant.”

Neefs’ boek bevat dan ook verschillende, welhaast naturalistische beschrijvingen van uitgeleefde buurten, waar een uitzichtloze armoede al decennia de dienst uitmaakt.

“De generatiearmoede neemt schrikwekkende proporties aan. Ik heb mensen ontmoet in verschrikkelijke situaties: geen job, geen opleiding, te ziek om nog te gaan werken. Hun kinderen gaan dezelfde weg op. Rechts Amerika wijt dat aan het immorele gedrag van die mensen. Het is kortom hun eigen schuld. De hele idee van sociale rechten, zoals we die in Europa kennen, is hen gewoon vreemd.”

Hoe loopt dit af? “Het gebrek aan vertrouwen in de staat zou ook de welstellende Amerikanen zorgen moeten baren. Want ook het geloof in de rechtsstaat kan afkalven onder zoveel onrechtvaardigheid. Het wordt tijd dat ook in conservatieve milieus die nefaste effecten erkend worden.

Ik heb veel intellectuelen gevraagd hoe ze hun land uit deze patstelling zien komen. Je ontmoet enkel pessimisme. Een geïnterviewde sprak zelfs van een burgeroorlog, zoals in 1861; de polarisering van toen lijkt helemaal teruggekeerd. Van de politiek verwacht men weinig heil: leiders die de capaciteiten hebben om tot compromissen te komen, zijn er niet. De politieke situatie zit muurvast en een herverkiezing van Obama zal er niets aan veranderen, zolang het Congres niet mee beweegt. Obama zou bovendien de sociale rechtvaardigheid hoger op de agenda moeten zetten. Een Democraat in het Witte Huis garandeert niet dat de problemen effectiever aangepakt worden.”

Michiel Leen