‘We vrezen dat wiegendood zal blijven bestaan, ondanks alle goede raad’

‘Wij vinden het pijnlijk en beangstigend dat de VRT als openbare omroep zich leent tot ondoordachte en respectloze culpabilisering’, schrijven Jef Verschueren en Ann Verhaert over de manier waarop het onderwerp wiegendood aan bod kwam in Van Gils & gasten.

De twee uitzendingen van Van Gils en Gasten op maandag 22 en dinsdag 23 april betekenden een onthutsend spektakel voor ouders die een kind aan wiegendood verloren. Wetsdokter Werner Jacobs was er op maandag uitgenodigd om te komen spreken over zijn nieuwe boek De doden praten (geschreven in samenwerking met HLN-gerechtsjournalist José Masschelin). De aanhef met beelden uit de crimireeks Silent Witness zette meteen de toon – dit gaat over misdaad. En misdaden passeren de revue: de moord op dierenarts Karel Van Noppen, de racistische moordtocht van Hans Van Themsche, het bloedbad in het kinderdagverblijf Fabeltjesland met Kim De Gelder. Na empathisch gepolst te hebben naar de persoonlijke gevoelens van de eminente gast bij zijn confrontatie met al dat leed, en twee woordjes uitleg over wat het precies inhoudt om een dode voor de laatste keer zijn of haar verhaal te laten doen, kiest Lieven Van Gils ervoor één thema op de voorgrond te plaatsen: ‘En, u schrijft hier ook over wiegendood, en … daar keek ik wel van op … u beweert dat wiegendood vaak, veel vaker dan we denken, geen wiegendood is.’ Hierop grijpt dokter Jacobs de kans om te beweren dat als hij vijftig gevallen van zogenaamde wiegendood mag onderzoeken, er misschien eentje – ‘en dan zal dat veel zijn’ – kan overblijven waarvoor hij geen verklaring vindt.

Meteen daarop sluit zich de cirkel van het betoog: 20% gewelddaden, en een groot percentage onopzettelijke doodslag (bijvoorbeeld door verstikking van een kind dat de ouders mee in bed hebben genomen). En waarom wordt dit niet altijd onderzocht, polst Van Gils. Voor het comfort van de ouders. Wél empathie ten aanzien van de dokter. Geen spoor ten aanzien van de ouders. Alleen verbouwereerde blikken van de andere gasten die niet weten hoe ze met dit onderwerp moeten omgaan. En vervolgens een lacherige overgang naar het volgende thema van het praatprogramma, het muzikale genre ‘smartlap’.

We vrezen dat wiegendood zal blijven bestaan, ondanks alle goede raad.

In antwoord op de stroom van reacties, vooral op social media, was er een vervolg op dinsdag. Schrijfster Kristien Hemmerechts, zelf moeder van twee wiegendoodkinderen, en kinderarts Johan Marchand mochten het thema in perspectief plaatsen. Hemmerechts wees op de veralgemeende achterdocht ten aanzien van ouders die werd gesuggereerd door de manier waarop het thema wiegendood werd behandeld in de vorige uitzending. Ze maakte een korte opmerking over de rol van de VRT, de openbare omroep, waarvan verwacht zou mogen worden dat ze onderwerpen uitdiept in plaats van de sensatie te zoeken. Van Gils repliceerde met een plat gezagsargument – een verwijzing naar de autoriteit van Jacobs – waarna hij het gesprek stuurde in de richting van verplichte autopsie, meteen in het verlengde van het misdaadverhaal. Hemmerechts probeerde er een positieve boodschap van te maken: een autopsie bij wiegendood kan een troost zijn voor ouders indien er een duidelijke oorzaak gevonden wordt voor het overlijden van hun kind.

Dokter Marchand van zijn kant stelde dat het verkeerd is het schuldgevoel van ouders, dat ze sowieso hebben als een kind sterft, verder aan te wakkeren door culpabilisering.So far so good. Maar dan komt de laatste vraag van Van Gils: wat kunnen we doen om wiegendood te voorkomen? Dokter Marchand reciteert uit de handige en nuttige preventielijst die circuleert vanaf de vroege jaren negentig van de vorige eeuw: o.a. rugligging, geen te zacht bedje vol knuffels, rookvrije en niet te warme kamer, geen slaapverwekkende medicatie zoals hoestsiroop. Hij voegt eraan toe dat deze richtlijnen een drastische reductie van het aantal gevallen tot gevolg hebben gehad, en dat het allemaal niets kost.

Niemand, noch Van Gils noch Gasten, geeft er blijk van te beseffen welke nieuwe culpabilisering vervat zit in dit goedbedoelde advies. Als wiegendood zo gemakkelijk voorkomen kan worden, dan moet er wel, indien geen misdaad, schuldig verzuim in het spel zijn. Over naar het volgende thema, de perikelen van voetbalclub Anderlecht.

De beschikbare wiegendoodcijfers houden geen rekening met de vele andere factoren die de statistische reductie van het aantal gevallen kunnen verklaren.

Niemand twijfelt aan het nut van de preventielijsten. Wel moeten die goed worden gekaderd. Het is belangrijk te beseffen dat ze geen garantie bieden. Bovendien is het causale verband dat wordt gelegd tussen de sensibiliseringscampagnes die nu al bijna drie decennia lopen en de drastische verlaging van het aantal gevallen van wiegendood, al te eenvoudig.

Het is een goed voorbeeld van een fundamentele fout in de logica: post hoc ergo propter hoc – het komt erna, dus is het er een gevolg van. De beschikbare wiegendoodcijfers houden geen rekening met de vele andere factoren die de statistische reductie van het aantal gevallen kunnen verklaren. We sommen er een paar op.

Ten eerste is de gebruikelijke omgang met beschikbare gezondheidszorg drastisch veranderd. Ouders stappen met hun kinderen (veel gemakkelijker dan vroeger) rechtstreeks naar de kinderarts in plaats van hun huisarts. Die is getraind om verder te kijken en te onderzoeken. Ziektebeelden worden gedetecteerd en behandeld die voordien ongezien bleven. Het effect van die veranderende praktijken is niet te onderschatten, maar verschijnt niet in de statistieken.

Ten tweede, er zijn meer gespecialiseerde (en steeds beter uitgeruste) diensten, bijvoorbeeld voor slaaponderzoek, waarnaar courant wordt doorverwezen. Het thuisgebruik van cardiorespiratoire monitoren die waarschuwen wanneer de hartslag en/of ademhaling van een baby stopt, wordt tegenwoordig vanuit de medische wereld ontmoedigd en slechts in uitzonderlijke omstandigheden ondersteund. De apparaten zijn wel vrij te koop, en ongeruste ouders maken er op eigen initiatief gebruik van. Daarom zijn er geen betrouwbare cijfers over het gebruik, en al zeker niet over de impact ervan.

Een autopsie is lang niet ongebruikelijk, en de meeste ouders staan er volledig achter.

Ten derde, in tegenstelling tot wat in Van Gils en Gasten wordt gesuggereerd, is een autopsie lang niet ongebruikelijk, en de meeste ouders staan er volledig achter. Bij een autopsie kunnen inderdaad vele oorzaken van onverwacht overlijden worden vastgesteld, van hartafwijkingen tot neurologische problemen, al dan niet erfelijk. Al die gevallen verdwijnen, bij een juiste toepassing van de categorisering, uit de wiegendoodstatistieken. Wiegendood wordt een restcategorie die verkleint naargelang de wetenschap vordert.

Max zou intussen 28 jaar zijn. In de nacht van vrijdag 21 december 1991, na een rustige avond met zijn ouders, broer, en twee zussen, bij het begin van de kerstvakantie, is hij onverwacht gestorven. Hij was niet ziek en gebruikte geen medicatie. Het hele huis was rookvrij. Hij sliep op zijn rug in een spijlenbedje met stevige matras, zonder zware donsdeken of hopen knuffels om hem heen, in een goed verluchte en niet te warme kamer. Hij had zeven maanden borstvoeding gehad en had nooit bij zijn ouders in bed geslapen. De enige factoren in zijn nadeel: hij was een jongen (inderdaad, wiegendood komt iets vaker voor bij jongens dan bij meisjes), en hij was iets te vroeg geboren (35,5 weken, maar wel met een normaal gewicht van 3.200 gram).

Respectloze culpabilisering

Wij schrijven dit omdat we het pijnlijk en beangstigend vinden dat de VRT als openbare omroep zich leent tot ondoordachte en respectloze culpabilisering. Ook omdat we vrezen dat wiegendood zal blijven bestaan, ondanks alle goede raad. En omdat we hopen dat toekomstige aandacht en middelen eerder zullen worden besteed aan het noodzakelijke onderzoek om de risico’s verder te verminderen dan aan gemakkelijke, snel weghapbare programma’s waarin sensatie het wint van grondige en genuanceerde informatie.

Jef Verschueren en Ann Verhaert zijn ouders van Jacob, Rebecca, Alexandra en (+) Max