‘Vragen stellen kan ook kunst zijn’

Het is onduidelijk onder welke categorie kunststrekkingen we de opvallende, creatieve en spraakmakende performance- en installatiekunstenaar James Lee Byars moeten classificeren. Ook Ludo Bekkers raakt er niet uit.

Wie dezer dagen achteloos het M HKA in Antwerpen binnenstapt (wie komt trouwens achteloos een museum voor hedendaagse kunst binnen?) zal wel vreemd opkijken op de eerste etage. Het hoofdbestanddeel van de tentoonstelling van de Amerikaanse kunstenaar James Lee Byars (Detroit 1932-Caïro 1997) bestaat uit parafernalia die de kunstenaar gebruikte voor zijn performances. Doeken, veelal in kunstzijde, zetels, papier, teksten, brieven en video’s waren deel van zijn acties. Men is er nog altijd niet uit onder welke categorie kunststrekkingen men deze opvallende, creatieve en spraakmakende figuur moet classificeren.

Vragen stellen kan ook kunst zijn

Byars was in de Verenigde Staten al een fenomeen nadat hij geruime tijd had gependeld tussen zijn vaderland en Japan. Hij behoorde tot de subversieve generatie kunstenaars uit de jaren 50 van de vorige eeuw waar ook John Cage, Christo, Beuys, Broodthaers en Yves Klein werden gerekend en het was ook de tijd van de Fluxusbeweging en de happenings. Byars bewoog zich daartussen maar was toch ook een figuur apart. Zijn verschijning alleen al, met zijn hoge hoed en zijn schrijdende manier van lopen, was een vorm van happening. In eigen land was hij zeker geen Messias maar eerder een randfiguur tot hij in 1969 door het echtpaar Anny De Decker en Bernd Lohaus, die de Antwerpse avant-garde galerie White Wide Space beheerden, ontdekt werd tijdens een prospectiereis naar New York. Die ontmoeting is cruciaal geweest voor Byars en het begin van een Europese doorbraak. Amper een maand na hun kennismaking had Byars zijn eerste tentoonstelling in Europa en wel in de Antwerpse galerie.

In de witte ruimte van de galerie had hij de materialen die hij had meegebracht uitgestald, een zowat dertig meter lange roze stof en een rode, meterslange stoffen band waartussen hoeden en mutsen waren aangebracht voor 75 personen en die moesten dienen voor een performance die trouwens ook in de galerie heeft plaatsgevonden. Ieder deelnemer zat mede in een kring en droeg een hoed of een muts en iedereen was verbonden door het rode velum. De andere dagen zat hij eenzaam in de witte ruimte, schreef aan zijn dagboek en voerde conversaties met de bezoekers.

Vraag het aan een filosoof

Dit “kunstwerk” had de aandacht getrokken van enkele televisiemedewerkers en de nu pas overleden regisseur Jef Cornelis was dermate geïntrigeerd door de kunstenaar dat hij hem, zonder veel moeite, wist te overtuigen om mee te werken aan een kortfilm die zich afspeelde als een processie die zich van de galerie naar het Museum voor Schone Kunsten bewoog.

Cornelis’ producer maakte kennis met Byars en in hun gesprekken kwam een sluimerend idee van de kunstenaar tot leven. The World Question Center was een performance waarbij een twintigtal mensen in een ruimte kringsgewijs zaten onder een roze kunstzijden doek waar hun hoofden uitstaken en die elk een vraag stelden via de telefoon aan filosofen in de hele wereld verspreid. Het is vandaag nog altijd een mirakel dat de toenmalige BRT leiding zijn zegen gaf aan het gewaagde initiatief. Het werd trouwens een avondvullende Byarsavond die begon met de documentaire/happening uit Antwerpen, gevolgd door de rechtstreeks uitgezonden World Question Center en eindigde met een discussieprogramma op de gewestelijke radiozenders.

Het is vandaag nog altijd een mirakel dat de toenmalige BRT leiding zijn zegen gaf aan het gewaagde initiatief.

Niet alleen deze audiovisuele happening heeft er toe bijgedragen dat Byars in Europa geïntroduceerd werd met als hoogtepunten zijn deelname aan vier Documenta tentoonstellingen, en drie maal op de Biënnale van Venetië. Verder werd hij uitgenodigd in de allerbelangrijkste Europese en Amerikaanse musea.

Men kan dus stellen dat zijn erkenning en opgang begonnen is in Antwerpen en het is daarom ook dat het M HKA nu een tentoonstelling aan hem wijdt. Behalve een aantal voorwerpen, brieven, telegrammen en dergelijke. zijn er ook video’s te bekijken die een levendig idee geven van de acties die de kunstenaar ondernam.

Ontoegankelijk of uniek?

De betekenis van Byars in de toen actuele kunst is niet te vergelijken met het oeuvre van een traditionele kunstenaar. Wat hij naliet zijn elementen die hij gebruikte om voorbijgaande momenten in zijn leven en denken te illustreren. Het zijn brieven of kaarten die hij rondzond naar museumdirecteuren, kunstliefhebbers en mensen waarmee hij eerder in contact gekomen was. Het zijn volatiele momenten, niet bedoeld voor de eeuwigheid. Hij werkte in het hier en nu zonder ogenschijnlijk uit te zijn op eeuwige roem.

Maar wanneer men de totaliteit van zijn geschriften en de catalogus van zijn acties overschouwt ontdekt men, niet zonder moeite, de rode draad die hij rond zijn inzichten gesponnen had. Hij wilde op een intellectuele manier de mensen laten nadenken over de kunst en het leven, hun geest aanscherpen, hun bewustzijn ontwikkelen. Allemaal zaken die in het traditionele kunstcircuit niet zo manifest aan de orde stonden en staan. Wanneer de kunst, open of omfloerst, de toeschouwer verder leidt dan het loutere kijken dan heeft Byars dat reflecteren tot ziin corebusiness gemaakt. Men moest mede in zijn hoofd kijken, eigen conclusies trekken en op die manier een geestelijke verrijking stimuleren. Dat dat geen eenvoudige opgave was en is maakt dit oeuvre voor velen ontoegankelijk en zelfs overbodig. Wie echter mee wil stappen in de eigenzinnige weg die de kunstenaar ook voor zichzelf uitstippelde, maakte hem in zijn tijd uniek.

Een tentoonstelling als deze is derhalve hors du commun voor wie zich interesseert aan de diversiteit van de kunst in de vorige eeuw en een kunstenaar die eigenzinnig zijn eigen weg ging niet zonder de nodige weerstand.