Van brokkelkaas tot geschubde vissen: het leven van een 17e eeuwse schilderes

Clara Peeters bleef ten onrechte vrijwel onbekend tussen de grote namen van haar tijdgenoten: Rubens, Van Dijck en Jordaens. Haar stillevens zijn nu te zien in Antwerpen.

De zeventiende eeuw in de schilderkunst was die van het grote gebaar. Rubens, Van Dijck en Jordaens waren er in Vlaanderen de exponenten van. Maar daar tegenover werkten er ook schilders die het wat minder uitbundiger deden. Een van die stille, rustige figuren was merkwaardig genoeg een vrouw en met name ene Clara Peeters. Van haar weten de specialisten maar bitter weinig en het blijft nog altijd gissen naar biografische gegevens. Men veronderstelt dat zij in Antwerpen leefde en werkte maar ook dat is niet duidelijk. Wel duidelijk is dat zij een heel specifiek oeuvre tot stand bracht waarvan de kwaliteiten als onbetwistbaar erkend worden.

Het moet niet eenvoudig geweest zijn in die tijd om als vrouw schilder te worden want er was geen plaats voor hen in de ateliers waar ook met (mannelijke) naaktmodellen werd gewerkt. Dat was een duidelijk taboe en dus moesten zij zich bekwamen in de werkplaatsen van andere kunstenaars. Voor Clara Peeters gold dat eveneens en men heeft kunnen detecteren dat zij haar leerproces al op zeer jonge leeftijd aanvatte, ze moet dan tussen de twaalf en veertien jaar oud zijn geweest. Dat was niet ongebruikelijk want ook de mannelijke leerlingen hadden die leeftijd en brachten hun leertijd door met het kijken naar de meester en de voorbereiding van de samenstelling van verven het reinigen van penselen en soortgelijk klusjeswerk dat evenwel noodzakelijk was om het vak onder de knie te krijgen.

Toen Peeters vakbekwaam genoeg was om zelfstandig aan het werk te gaan heeft ze zich bijzonder toegelegd op het stilleven, een genre dat in trek was bij de rijke burgers die profiteerden van de economische groei in de Zuidelijke Nederlanden. Kunstwerken verleenden hun interieurs een status en daar speelden de kunstenaars maar al te graag op in. Clara Peeters was misschien niet overdreven mercantiel ingesteld want er zijn momenteel slechts negenendertig schilderijen van haar gekend maar specialisten vermoeden dat er heel wat van haat schilderijen verloren zijn gegaan.

Brokkelkaas en geschubde vissen

Hoe dan ook, wat er van overblijft is van een buitengewone kwaliteit en dat ze voor het stilleven koos had waarschijnlijk te maken met het feit dat ze de anatomie niet had kunnen oefenen en dus geen mensen of levende dieren behoorlijk kon schilderen. Ook bloemstukken vinden we haast nooit afgebeeld maar de meest voorkomende onderwerpen hebben betrekking tot voeding en de daarbij horende kannen, kruiken en schotels. Tot het voedsel behoren vis en schelpdieren, brood in allerlei vormen, groenten en fruit, kazen en gebakjes. Ze dienen allemaal om de kunde van de kunstenares ten volle te tonen want of het nu brokkelkaas, artisjokken, geschubde vissen, gevogelte, olijven of een doorgesneden citroen betreft, het is allemaal minutieus weergegeven.

Maar voor de attente toeschouwer valt er nog meer te vinden in haar schilderijen zoals enkele zelfportretten van de kunstenares die nauwelijks waarneembaar zijn omdat ze discreet weerspiegeld werden in de glanzende oppervlakken van diverse bekers en kannen. Soms zien we haar ten voeten uit, soms is enkel haar hoofd zichtbaar. Het zijn even zoveel schilderkunstige hoogstandjes.

Intellectuele puzzelstukken

Clara Peeters was een realistische kunstenaar, ze schilderde de voorwerpen die ze uitzocht en schikte op zo’n manier dat een artistiek ensemble ontstond dat als authentiek herkend werd. Maar er is, zoals gebruikelijk in haar tijd, ook een allegorische interpretatie mogelijk. Vele voorwerpen, fruit, groenten, dieren konden geïnterpreteerd worden als symbolen die door de meer geletterden konden gelezen worden. En die meerduidige betekenis maakten en maken nu nog het enigmatische in haar werk zo boeiend. Ze voegen een diepere betekenis toe aan de realistisch uitgebeelde taferelen, het zijn intellectuele puzzelstukken die de loutere weergave overstijgen. Uiteraard zal de doorsnee bezoeker van de tentoonstelling, als leek in de kunstgeschiedenis, die toegevoegde waarde er niet vanzelfsprekend in terugvinden maar dat zal niet beletten dat hij/zij toch volop kan genieten van het onbetwistbaar meesterschap van een kunstenares die vrijwel onbekend bleef tussen de grote namen van haar tijdgenoten maar, men zal het moeten toegeven, ten onrechte.

Deze unieke tentoonstelling is een coproductie van Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen en met Museo Nacional del Prado in Madrid. De voortreffelijk geïllustreerde catalogus omvat ook een meer dan boeiende tekst van Alejandro Vergara, Hoofdcurator Vlaamse en Noord-Europese schilderijen van het Prado die verhelderend is zowel voor het oeuvre van Clara Peeters als voor de tijdsgeest waarin ze werkte.