Schrijver Geert Mak: ‘Werkelijke sterftecijfer in Nederland zeker dubbel zo hoog als officiële’

‘Nederlanders zijn enerzijds heel gedisciplineerd, anderzijds redelijk anarchistisch’, zegt auteur en journalist Geert Mak. ‘Een lockdown zoals in Frankrijk, Spanje of Italië zouden ze niet pikken.’

De ernst van de coronacrisis is ook in Nederland pas laat doorgedrongen. Op 27 februari was het eerste Nederlandse coronageval bekend, maar begin maart vond premier Mark Rutte het nog niet nodig om handenschudden af te raden. Uiteindelijk koos de Nederlandse regering half maart voor een zogenoemde ‘intelligente lockdown’, een eigenzinnige koers die het midden hield tussen de Zweedse laissez-faireaanpak en de eerder afgekondigde Belgische ‘lockdown light’.

De scholen en de horeca werden gesloten, maar de winkels mochten openblijven. Vrienden en familieleden jonger dan zeventig jaar bezoeken kon ook, zolang je anderhalve meter afstand hield en je met maximaal drie mensen afsprak. Een verbod op niet-dringende verplaatsingen kwam er niet. ‘Overtuigen, niet afdwingen’ was het credo. Net zoals Zweden deed Nederland voor de handhaving een beroep op de persoonlijke verantwoordelijkheid van de burgers.

‘In de coronacrisis zie je alle Europese landen een beetje terugveren naar hun oerstaat’, zegt Geert Mak. Voor zijn laatste boek Grote verwachtingen, over de recente geschiedenis van Europa, heeft de Nederlandse auteur en journalist net een nieuw slothoofdstuk over de coronacrisis afgewerkt. ‘Frankrijk is in de grond een absolute monarchie gebleven, maar met vandaag een president aan het hoofd. En Nederland is een burgerrepubliek met een koning aan het hoofd. In die zin past de Nederlandse aanpak bij onze traditie. Een lockdown zoals in Frankrijk, Spanje of Italië zou hier niet gepikt worden. Nederlanders zijn enerzijds heel gedisciplineerd, anderzijds redelijk anarchistisch. Dat zou lastig geworden zijn.’

‘Ik kan niet anders zeggen dan dat de Nederlandse aanpak redelijk goed heeft gewerkt. Mensen gingen wel bij elkaar op bezoek, maar het bleef rustig. De straten waren zeker de eerste weken erg leeg, zonder veel boetes of sancties. Ik was zelf verbaasd. Ze zijn toch braver dan ik dacht, die Nederlanders. Alleen de laatste twee weken zag je de zelfdiscipline afbrokkelen. Vandaar ook de versoepelingen, omdat de bevolking anders niet meer te houden was.’

Toen premier Rutte het Nederlandse volk toesprak op 16 maart, maakte hij gewag van groepsimmuniteit als een manier om het virus in te dammen. Dat leidde tot ophef, waarna hij moest verduidelijken dat de regering zeker niet van plan was om, naar Zweeds voorbeeld, het virus min of meer vrij te laten circuleren. ‘Er is een algemeen gevoel dat Mark Rutte het erg goed heeft gedaan’, zegt Geert Mak. ‘In crises als deze moet je met 50 procent van de kennis 100 procent van de besluiten nemen, en de gevolgen daarvan dragen, zei Rutte.Daarmee liet hij zien dat hij het soms ook niet wist. Dat is uiteindelijk veel overtuigender dan iemand die beweert dat hij precies weet hoe het moet. Rutte vroeg op die manier vertrouwen, maar hij gaf de bevolking ook vertrouwen. Hoe je ook tegenover hem staat, in deze zaak was hij, zonder praatjes, inderdaad de minister- president van de burgerrepubliek.’

Gelijke tred

Net zoals België werd Nederland in het begin van de crisis geconfronteerd met een groot tekort aan mondkapjes en beschermingsmateriaal. Er was ook te weinig testcapaciteit en er waren zelfs te weinig ziekenhuisbedden – patiënten moesten naar Duitsland worden overgebracht. Intussen sloot België de grens met met Nederland. Minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) noemde de Nederlandse aanpak, na Ruttes uitspraken over groepsimmuniteit, ‘gevaarlijk’. Eind maart verscherpte de regering-Rutte de regels zelf, omdat er onvoldoende afstand werd gehouden.

Gemeten naar het aantal coronadoden heeft Nederland het tot dusver zeker niet slechter gedaan dan België, al is vergelijken moeilijk. Om te beginnen zijn in België verschillende coronahaarden tegelijk ontstaan, terwijl Nederland begin maart een grote uitbraak had in Limburg en vooral Noord-Brabant, maar het noorden van het land geruime tijd coronavrij bleef. Voeg daarbij dat niet-bevestigde overlijdens in Nederlandse verpleeghuizen, de tegenhangers van onze woonzorgcentra, niet in de officiële coronacijfers worden opgenomen. ‘Daar heb ik best wel moeite mee’, zegt Mak. ‘Het werkelijke sterftecijfer, waarin ook die zogenoemde oversterfte is meegeteld, ligt in Nederland zeker dubbel zo hoog als het officiële sterftecijfer.’

Opvallend genoeg heeft de epidemie in België en Nederland min of meer gelijke tred gehouden, zowel in het aantal besmettingen als in het tempo waarin de piek werd afgevlakt. Dat doet sommige virologen besluiten dat dwangmaatregelen een geringe impact hebben op de verspreiding van het virus, zolang de basisvoorschriften – afstand houden en geregeld je handen wassen – maar worden gevolgd.

Tot dusver lijkt Nederland nauwelijks meer groepsimmuniteit te hebben opgebouwd dan België. Een aantal kwalijke gevolgen van onze dwingende lockdown, zoals de toename van huiselijk geweld, eenzaamheid en mentale problemen, zien waarnemers wel minder bij onze noorderburen. Ook de economische schade zal er wellicht een stuk kleiner uitvallen.

‘Voor heel veel mensen in Nederland was en is het zwaar’, vertelt Mak. ‘Vooral voor ouderen en mensen met kleine kinderen. En dan hebben we het nog niet over bedrijven die over de kop dreigen te gaan. Maar vergeleken met andere landen was het hier inderdaad nog enigszins leefbaar.’

Vertrouwenssamenleving

Nederland viert nu ook sneller de teugels dan België. Sinds begin deze week zijn de basisscholen en bibliotheken weer open. Ook mensen met een contactberoep, zoals kappers en opticiens, mogen weer aan het werk. Begin juni is het de beurt aan de horeca, en zo is er een routekaart met verdere versoepelingen tot na de zomer. Mark Rutte heeft wel een stevige ‘winstwaarschuwing’ gegeven: de restricties zullen alleen verder losgelaten worden als het virus onder controle blijft en ‘iedereen zich verstandig blijft gedragen’. De eerste bezorgde virologen hebben zich ook in Nederland al gemeld, want het land is nog niet klaar voor grootschalig testen en contactonderzoek.

Niettemin lijkt de op ieders eigen verantwoordelijkheid gestoelde aanpak in Nederland even effectief als de dwingende lockdowns in andere landen. ‘Mogelijk heeft dat te maken met het verschijnsel vertrouwenssamenleving’, besluit Geert Mak. ‘Nederlanders vertrouwen elkaar en ook de staat tot op zekere hoogte. In een open samenleving als Zweden is dat vertrouwen in extreme mate aanwezig. Ik heb vaak getwijfeld of Nederland eigenlijk nog wel een vertrouwenssamenleving was. Maar dat blijkt nu toch zo te zijn.’