‘Ruimte voor belediging: een democratische breuklijn tussen de islam en het christendom’

‘Achter de radicaal tegengestelde reacties tussen het westerse publiek met een christelijke culturele achtergrond en het publiek met een islamidentiteit blijft zich een cultuurdrama afspelen’, schrijft Sylvain De Bleeckere. ‘Christenen hebben leren omgaan met spot en belediging omdat hun profeet zelf ook tot in zijn diepste wezen spot en belediging heeft gekend.’

De naschokken van de maatschappelijk aardbeving met als epicentrum Parijs zullen nog lang voelbaar blijven. De terroristische aanslag van twee moslimfundamentalisten op de redactie van Charlie Hebdo op 7 januari 2015 heeft een enorme impact. De kracht ervan werkt door in twee tegengestelde richtingen.

De ene richting leidde tot de spontane miljoenendemonstratie op zondag 11 januari. Het was een nog nooit eerder geziene demonstratie van eensgezindheid van burgers, geflankeerd door tal van vooral Europese politici. De waarden vrijheid, persvrijheid, democratie motiveerden de ontelbare betogers in de straten van de stad waar zich in 1789 de Franse Revolutie heeft afgespeeld. Maar daar bleef het niet bij. Na de persvoorstelling op 13 januari van het nieuwe nummer van Charlie Hebdo met op de cover een grote Mohammedcartoon, wilden miljoenen mensen een exemplaar. Een jonge man getuigde dat hij het later aan zijn kinderen wilde tonen.

Tegenreactie

Na die publicatie kwam de tegenreactie op gang in diverse moslimlanden. De imams mobiliseerden gelovigen van Tsjetsjenië tot Iran, Pakistan, Afghanistan enzovoort. De Iraanse overheid verbood direct een krant die een foto had durven publiceren van George Clooney tijdens de uitreiking van zijn Golden Globe, waarbij de steracteur de badge ‘Je suis Charlie‘ droeg.

Hier en daar werden poppen die Charlie Hebdo voorstelden, in brand gestoken. In de westerse nieuwsmedia ontsponnen zich debatten waarin moslims enerzijds de moordende aanslag veroordeelden, maar anderzijds ook de cartoons afwezen met het argument dat het niet kan dat men de religieuze gevoelens van gelovigen beledigt. Het bleef bij een dovemansgesprek waarbij ieder rond zijn eigen standpunt rondjes draaide.

Cultuurdrama

Achter de radicaal tegengestelde reacties tussen het westerse publiek met een christelijke culturele achtergrond en het publiek met een islamidentiteit blijft zich een cultuurdrama afspelen. Het handelt over de betekenis van beelden en het oeroude beeldenverbod. Dat laatste gaat terug op het verbod in de joodse Thora, door de christenen het Oude Testament genoemd, en het is ook diep doorgedrongen in de islam.

Dat godsdienstige verbod leert dat mensen het heilige, het goddelijke absoluut niet mogen verbeelden. Alleen woorden zijn in staat om de naam en de geopenbaarde woorden van de godheid, vastgelegd in het heilige boek, in de samenleving te vertegenwoordigen. De afbeelding is dus zonder meer een ongeoorloofde opstand tegen God zelf, zijn vertegenwoordigers en zijn gelovigen.

Dramatische confrontatie

Dat geldt in nog in veel hogere mate wanneer die afbeelding bovendien nog de spot drijft met God en, in het geval van de islam, met diens profeet Mohammed. In de dramatische confrontatie met Charlie Hebdo reageerden ontelbare moslims, al dan niet georkestreerd, met hevige emoties. Ze voelden en voelen zich beledigd. Die emotie onthult de diepe cesuur tussen de westerse samenleving en de islamsamenleving.

Getrokken degens of geladen pistolen

Een persoon kan een andere persoon beledigen. Daar wisten de mannen in het verleden alles van. De herinnering aan duellisten die ‘de belediging’ beslechtten met getrokken degens of geladen pistolen, verschijnt nog in historische films. Maar kan een beeld bijvoorbeeld de profeet beledigen? Dan rijst de moeilijke vraag waar die zich bevindt. In de hemel? Maar waar is die te vinden?

Hier raken we het eigenlijke conflict. De gelovige moslims overschatten het beeld, ze geven er een metafysische of bovennatuurlijk statuut aan door te denken dat de prent of het beeld daadwerkelijk vat heeft op de afgebeelde hemelse figuur. In feite herhalen ze de metafysische kritiek van de Oud-Griekse Plato die stelde dat aardse beelden niet geschikt zijn om het bovennatuurlijke te presenteren.

Prikkelende beelden

Net zoals Plato, vergeten de beledigde moslims nog steeds dat beelden een menselijke expressie zijn met diepe wortels in de verbeeldingskracht die de mens zo menselijk maakt. Een beeld is maar een beeld, ook een cartoon; een beeld prikkelt en stimuleert het denken in tal van richtingen, ook de kritische en emancipatorische richting. Dat weet het christendom met zijn wortels in het profetische jodendom.

Bespotting van Jezus aan het kruis

De evangelies getuigen daarvan. Jezus spreekt over de relativiteit van godsdienstige wetten en geboden wanneer hij stelt dat de wetten er zijn voor de mensen en niet omgekeerd, een fundamentele gedachte waar de westerse democratieën nog iedere dag mee worstelen. Maar er is nog meer. De herinnering aan de profeet Jezus onthoudt dat hij er niet voor terugdeinsde om het heilige zelf, de Tempel, kritisch te bevragen. En dan is er nog de herinnering aan de bespotting van Jezus aan het kruis door de Romeinse omstaanders.

Hemels bestaan

Die herinnering werd niet alleen bewaard via de Bijbelteksten, maar ook via afbeeldingen. In ieder kerkgebouw hangen immers de veertien taferelen van de kruisweg. Het tiende tafereel toont hoe de lachende soldaten de kleren van de gekruisigde verdelen. Christenen hebben leren omgaan met spot en belediging omdat hun profeet zelf ook tot in zijn diepste wezen spot en belediging heeft gekend.

De beelden, voorgelezen of uitgebeeld, helpen de christenen om zich niet beter te wanen dan hij die hen inspireert en motiveert, en die ze vanuit die inspiratie ‘de Zoon van God’ noemen. Die bezit nooit een volledig zuiver hemels bestaan. Hij heeft wegens de herinnering aan zijn kruisweg altijd een aardse, menselijke kant.

Posttraumatische cover van Charlie Hebdo

Een dergelijk menselijk lot heeft de profeet Mohammed niet ondergaan. De beeldende herinnering aan hem gaat praktisch volledig op in de woorden van de islamprofeet. Wanneer op de eerste, posttraumatische cover van Charlie Hebdo boven de cartoon van de islamprofeet de woorden ‘Tout est pardonné’ staan getekend, dan weerklinkt daarin de echo van de christelijke profeet aan het kruis.

In dat tafereel, dat beeld van het kruis, hebben christelijke gelovigen zich altijd herkend, niet alleen als gelovigen, maar ook en vooral als mensen die zelf worden geconfronteerd met het grote of kleine drama van hun bestaan. Tot dat drama behoort ook de spot en de belediging, meestal door het lot zelf voortgebracht.

Ruimte voor relativering

Is dat dramatische lot dikwijls niet de eigenlijke bron van belediging? In een democratische samenleving en cultuur heerst er ruimte voor relativering in woord en beeld op alle vlakken. Juist die schept een open ruimte waarin, hoe vreemd het ook klinkt, eerbied en respect kunnen groeien. Respect en eerbied moeten altijd worden gewonnen en verdiend. Denk aan hoe de Amerikaanse, christelijk gemotiveerde Civil Rights Movement, de belangrijkste democratische beweging in het westen van de twintigste eeuw, sterk en krachtig is geworden door de geweldloze omgang met spot, vernedering en belediging.

Daaraan herinnert de nieuwe biopic Selma die weldra ook bij ons in de bioscoop zal te zien zijn. Het drama, de kruisiging, van Charlie Hebdo laat zien hoe de moderne democratie diepe wortels heeft in de rijke beeldende erfenis van het christendom. Die gaat wonderwel samen met de erfenis van de Oud-Griekse kunst van de tragedie, ontstaan als exponent van het Atheense experiment van de democratie.

Het was de allereerste school in de kunst van de belediging. Zo schiep een agorische ruimte om met belediging humaan om te gaan en aldus een democratische samenleving op te bouwen.

(Prof. dr. Sylvain De Bleeckere is filosoof en docent cultuurwetenschappen aan de UHasselt. Binnenkort verschijnt zijn boek Levensbeschouwing democratisch belicht )