‘Ook België heeft nood aan een erfgoedplan’

‘Juist omdat we denken dat we veilig en voorbereid genoeg zijn, en weten hoe het aan te pakken, grijpen we niet in’, schrijft stedenbouwkundig architecte Grace De Smet na de brand in de Notre Dame in Parijs. Zij wijst op de gevaren die ook het erfgoed bij ons bedreigen.

Alweer een monument geraakt. Ja, alweer. De Notre Dame in Parijs is niet het enige monument dat ten prooi valt aan de vlammen. De brand in het nationaal museum van Brazilië in Rio de Janeiro ligt nog vers in het geheugen, en de ravage voor het museum was en is catastrofaal. Ook dichterbij in Brugge vatte afgelopen herfst het dak van de schuttersgilde vuur, maar daar konden de schilderijen worden gered dankzij een oplettende brandweerman die wist hoe belangrijk ze waren.

Van vroeger tot nu wordt cultuur geraakt door branden, overstromingen, stormen, tyfoons, orkanen, aardbevingen en zelfs diefstal, oorlog en terreur… Allemaal gevaren die bijna dagelijks het cultureel erfgoed in de wereld bedreigen. In België lijken vele van deze gevaren misschien ver van ons bed, maar niets is minder waar.

Ook België heeft nood aan een erfgoedplan.

Onze steden hebben twee oorlogen meegemaakt en de monumenten bleven hier dan ook niet van gespaard. Het Louvre werd tijdens de tweede wereldoorlog volledig leeggemaakt en de kunstwerken werden zorgvuldig opgeborgen. Zo vielen ze niet in handen van de bezetters. Vandaag is er in het Louvre een evacuatieplan klaar gebaseerd op het overstromingsrisico van de Seine. Perfect op voor te bereiden, om de kunstobjecten te beschermen. Maar hoeveel musea hebben dit in ons land? Het Koninklijk musea voor Schone Kunsten te Brussel heeft al jaren last van binnensijpelend vocht. De ideale bron van schimmels op kunstwerken of eventuele kortsluitingen die brandhaarden kunnen doen ontstaan. ‘Gelukkig is er op al die jaren nog geen schilderij beschadigd geraakt’, zei Samir Al-Haddad van het KMSK vorig jaar in BRUZZ. Een oproep toen om een tweede Rio te vermijden.

Een verwittigd man is er twee waard en het beschermen van cultuur kan niet wachten. Het onderzoek naar de oorzaak van de brand in de kathedraal in Parijs loopt nog, maar dankzij de goed opgeleide brandweer die op de hoogte was van de onschatbare waarde van het monument, konden heel wat mobiele stukken binnenin gered worden. De eerste nieuwsberichten tonen reeds hoe de reddingswerkers voorbereid waren om met het erfgoed om te gaan. De schade blijft desondanks enorm, en het is nu afwachten wat nog hersteld kan worden.

Dit soort kennis en training zit bij ons niet standaard in de training van de brandweer of reddingswerkers. Enkele maanden terug zat ik samen met de preventieadviseur van de stad Brugge die een team optrommelde waarvoor ik een presentatie gaf over dit onderwerp. Ik was blij met het enthousiasme van de brandweercommandant aanwezig. Reddingswerkers zien het belang van een gepaste samenwerking met monumentenzorg. Toch kwam het onderwerp naar mijn weten niet verder op de agenda.

Juist omdat we denken dat we veilig en voorbereid genoeg zijn, en weten hoe het aan te pakken, grijpen we niet in. Juist daar ligt mijn vrees. We onderschatten de risico’s en geloven dat uiteindelijk wel alles zal werken. Wat heb je aan een kustveiligheidsplan of ander overstromingsplan waar we niet denken aan de gevolgen op ons cultureel erfgoed? Waarom hebben wij in Vlaanderen en België hiervoor geen plan klaar? Waarom zijn onze brandweerkorpsen en civiele bescherming niet opgeleid om te weten hoe ze erfgoed op een goede en efficiënte manier kunnen evacueren, zonder zichzelf of eventuele menselijke slachtoffers in gevaar te brengen? Ja, mensen en hen in veiligheid brengen is prioriteit maar cultuur is wel een deel van ons en verdient eveneens een waardige bescherming. Ook na een ramp.

Er zijn drie fases waarop we bij ons op kunnen voorbereiden bij rampen. Voor de ramp is preventie het belangrijkste om op in te zetten. Dit kan door alle medewerkers en vrijwilligers die bezig zijn met cultureel erfgoed. Het kost geen geld om de huidige toestand te evalueren en museumstukken op een juiste plaats te bewaren. Een kelder die onder water kan komen waar boeken of schilderijen worden bewaard is logischerwijs niet de geschikte locatie.

In ruimtelijke planning dient vooral bij de opmaak van veiligheid cultuur eveneens op de agenda geplaatst te worden. Dit wordt momenteel bewust niet mee opgenomen in plannen omdat het geen van de gekozen prioriteiten is waarin we bij risicomanagement op inzetten. Nederland doet dit bijvoorbeeld wel. Hun rijksdienst voor cultureel erfgoed werkt aan het risicomanagement voor erfgoed samen met erfgoedbeheerders en de hulpdiensten (politie, brandweer en defensie).

Tijdens de ramp is de eerste respons belangrijk, en dus de opleiding van de reddingswerkers waar op voorhand werk van kan worden gemaakt. De betrokken diensten op elkaar afstemmen zoals Nederland doet is daarin een eerste stap. Een kunstwerk in een brandend gebouw kan niet geëvacueerd worden als achter slot en grendel zit en de brandweer er hierdoor niet bij kan. Erfgoedbeheerders kunnen ook niet verwachten dat alles tijdig kan geëvacueerd worden. Er dient dus een prioriteitenlijst te worden opgesteld en dit per gebouw en site.

Na de ramp is het de beurt aan de restaurateurs, maar ook vrijwilligers die kunnen helpen de eerste hulp toe te passen op de beschadigde objecten. Het vrijmaken van de nodige fondsen is daarbij van cruciaal belang zodat er voldoende materiaal beschikbaar is voor het bergen van de stukken. De effectieve restauratie en herstel komt pas nadien.

Hierbovenop zullen de gevolgen van klimaatverandering eveneens invloed hebben op ons cultureel erfgoed. Juist daarom dienen en we dringend cultuur in dit debat te betrekken want het gaat om onze cultuur, ons erfgoed, een deel van onze identiteit en achtergrond. Om dit te beschermen moeten nog heel wat stappen gezet worden en ik hoop dat we daar in België echt werk van beginnen te maken voor we onze Vlaamse Primitieven verliezen.

Grace De Smet is stedenbouwkundig architecte en gespecialiseerd in ruimtelijke planning en risicomanagement voor cultureel erfgoed. Ze werd gekozen om de intensieve opleiding Disaster Risk Management for Cultural Heritage in Japan te volgen en liep stage bij de Emergency Preparedness and Response unit van UNESCO in Parijs.