Mondmaskers spelen in de exitstrategie uit de lockdown een belangrijke rol – een rol die ze voorheen niet hadden. Misleidende online memes bemoeilijken de correcte voorlichting over maskerdracht door de brede bevolking.
Een neveneffect van de wereldwijde coronacrisis is de explosie van misleidende berichten over allerlei aspecten van het virus, bij uitstek via het internet. In een toespraak op 14 april sprak VN-secretaris- generaal Antonio Guterres over een ‘gevaarlijke epidemie aan desinformatie’ die parallel loopt aan de pandemie. Deze desinformatie snijdt verschillende onderwerpen aan, gaande van knotsgekke samenzweringstheorieën die vooral een zondebok of crimineel mastermind achter het virus willen identificeren, tot simpele maar nutteloze huis-tuin-en-keukenremedies die infectie zouden voorkomen. Het mondmasker is daarop geen uitzondering.
De grens tussen ‘laagdrempelige duiding’ en ‘simplistische desinformatie’ is soms flinterdun.
Woekerprijzen
Eerder deze maand ontzenuwde Knack al het gerucht dat de Belgische federale regering op 23 april webshops die mondmaskers verkochten ‘geblokkeerd’ zou hebben. Over een ander druk gedeeld bericht, dat inbrekers ‘giftige’ of bedwelmende mondmaskers deur-aan-deur zouden uitdelen, zag de Antwerpse politie zich genoodzaakt te benadrukken het om een verzinsel gaat. Evenmin klopt het dat ‘de NMBS’ via automaten in de treinstations mondmaskers zou verkopen tegen ‘woekerprijzen tot 15 euro per stuk’: een aantal concessiehouders verkoopt inderdaad mondmaskers en alcoholgel via dergelijke automaten, maar de NMBS is niet betrokken bij die verkoop, noch bij de prijszetting.
Ook internationale desinformatie waait geregeld over naar de Vlaamse sociale media. Daar kun je geregeld allerlei foutieve tips lezen om maskers te reinigen of hergebruiken. De officiële richtlijnen raden aan om herbruikbare stoffen maskers minimaal 30 minuten te wassen op 60 graden. Maar op het internet circuleren filmpjes die beweren dat je stoffen maskers of zelfs chirurgische maskers afdoende zou kunnen reinigen in de microgolfoven, in de diepvriezer, in een badje in bleekwater, of door ze te stomen boven een pot kokend water. Behalve foutief zijn die methodes soms gevaarlijk: alcohol en chloor kunnen bijvoorbeeld de stof en de filtratiesterkte beschadigen, en in de microgolf kunnen mondmaskers vuur vatten.
Een ander type van misleidende informatie probeert mensen te overtuigen dat de maskers niet nodig of zelfs potentieel gevaarlijk zijn. Via Facebook verspreidde zich de onbewezen claim dat wie een masker draagt ‘zijn of haar immuunsysteem verzwakt’ en daardoor extra ziek zou worden wanneer hij of zij toch het virus oploopt. Andere berichten stelden dat het langdurig dragen van mondmaskers duizeligheid en flauwvallen kan veroorzaken als gevolg van een zuurstoftekort, veroorzaakt door het steeds opnieuw inademen van dezelfde lucht en een teveel aan CO2 in het bloed. Hoewel dat laatste niet onmogelijk is, geldt het enkel voor extreme gevallen: over een langdurige periode, met mondmaskers die naadloos aansluiten zoals die van het type FFP2 of N95, en dan nog vooral bij personen met voorafgaande ademhalingsproblemen, zoals astma.
Valse memes
Een van de populairste misleidende afbeeldingen is een meme die drie situaties weergeeft: links zien we telkens een persoon die het virus draagt, rechts een gezonde persoon. Afhankelijk van wie een masker draagt, daalt volgens de afbeelding de besmettingskans van 70 procent (gezonde persoon draagt masker) naar 5 procent (zieke persoon draagt masker) tot zelfs 1,5 procent (beiden dragen masker). ‘WEAR IT’ staat als een bezwering onder aan sommige versies. Andere varianten voegen er zelfs de bewering ‘elk masker is geschikt’ aan toe.
Veel internationale factcheckers hebben gewaarschuwd dat er geen bewijs bestaat voor deze specifieke percentages inzake besmettingskans. Sowieso loopt het risico op overdracht sterk uiteen bij verschillende maskertypes, in verschillende contexten en bij verschillende afstanden. ‘Mondkapjes minder effectief dan virale afbeelding suggereert’, titelde Nieuwscheckers, de factcheckblog van de Universiteit Leiden. Daarbij kwam een waarschuwing dat ’te optimistische reclame kan bijdragen aan verkeerd gebruik en onjuiste ideeën geven over het risico op besmetting met het coronavirus’. Verontrustend is dat zelfs medische professionals deze infografiek mee hielpen verspreiden: ze dook op tussen de tweets van een chirurgisch centrum van het University College Dublin, en een Belgisch artsensyndicaat stuurde ze naar alle leden onder de bestandsnaam ‘Affiche_Masque_COVID.docx’.
Wondermiddel
Dit type internetprentjes is soms bedoeld om te informeren maar vaker nog om te overtuigen. Op sociale media woedt al langer een hevig debat tussen voor- en tegenstanders van algemene maskerdracht onder de bevolking, groepen die elkaar bestoken met dergelijke memes en met passages uit de schaarse studies over de effectiviteit van maskers. Men deinst er niet voor terug om te citeren uit ‘preprints’ – wetenschappelijke artikels die al online beschikbaar zijn maar nog niet werden gepubliceerd of onderworpen aan peerreview.
Ontegensprekelijk heeft het bij veel mensen tot verwarring geleid dat sommige landen, waaronder België, het dragen van stoffen mondmaskers op openbare plaatsen opeens zijn gaan adviseren of zelfs verplichten. Hoewel medische mondmaskers altijd al aangeraden werden voor besmette patiënten en gezondheidswerkers, werd het algemeen dragen van mondmaskers door gezonde burgers in de vroegere fases van de maatregelen net afgeraden. Het leidde tot schampere opmerkingen over een bocht in het mondmaskerdebat, en concrete vragen over de effectiviteit van maskers – in het bijzonder stoffen comfortmaskers – voor het brede publiek.
De voorzichtige en evoluerende positie van experts bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de Europese en Amerikaanse Centers for Disease Control is het gevolg van verschillende factoren. Enerzijds heeft ze te maken met een voortschrijdend inzicht over presymptomatische en asymptomatische verspreiding van het virus, waarbij men merkte dat ook ogenschijnlijk gezonde personen anderen konden besmetten. Anderzijds is de terughoudendheid ingegeven door een gebrek aan sluitend empirisch bewijs voor de effectiviteit van veralgemeende maskerdracht onder de bevolking, in combinatie met de vrees voor negatieve bijeffecten zoals een vals gevoel van veiligheid. Daarbovenop kwam nog eens de bezorgdheid om cruciale medische maskers voor te behouden voor ziekenhuispersoneel en verpleegkundigen. Adviesorganisaties en overheden die alsnog mondmaskers zijn gaan aanraden, deden dat eerder vanuit een rationeel voorzorgsprincipe. De nadrukkelijke boodschap daarbij is dat mondmaskers – in het bijzonder stoffen mondmaskers – zeker niet als een wondermiddel moeten worden gezien, maar als een aanvulling boven op de bestaande maatregelen zoals handen wassen en afstand houden.
Het gros van de misleidende informatie die over mondmaskers verspreid wordt, is niet kwaadaardig bedoeld. De grens tussen ‘laagdrempelige duiding’ en ‘simplistische desinformatie’ is soms flinterdun. Niet zelden gaat het bovendien om een hybride mix van correcte en misleidende info. Wanneer mensen op zoek gaan naar informatie en zich oprecht zorgen maken over alarmerende berichten op sociale media, dan delen ze die vaak onder het motto ‘baat het niet, dan schaadt het niet’. Maar misleidende informatie kan wel degelijk schaden: zowel ongefundeerde bangmakerij over de gezondheidseffecten van maskerdracht als voluntaristische reclame voor mondkapjes kunnen bijdragen tot verkeerd gebruik of tot onjuiste verwachtingen. Iedereen is bezorgd over een ’tweede piek’ en een nieuwe lockdown. Correcte en verantwoorde maskerdracht kan helpen om dat te vermijden, en correcte en verantwoorde informatie zal daarbij cruciaal zijn.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
