Tinneke Beeckman

‘Mensen blijven altijd menselijk; ze zullen nooit moreel perfect worden, zelfs niet als een politiek systeem hen daartoe dwingt’

Tinneke Beeckman Moraalfilosofe, columniste en auteur van 'Ken jezelf' (Foto: © Nathalie Samain)

Niccolò Machiavelli (1469-1527) is een uitermate geschikte denker om de politiek te begrijpen, zo schrijft filosofe Tinneke Beeckman in aanloop naar de Nacht van de Vrijdenker.

Machiavelli staat bekend als cynisch denker. ‘Machiavellisme’ drukt eigenbelang, machtshonger, geslepenheid uit. Maar ik verkies Machiavelli te lezen als een voorstander van de vrije republiek – hij probeerde in woelige, gevaarlijke tijden een politiek systeem te steunen dat volksinspraak mogelijk maakte. Hij combineert dit ambitieuze verlangen met een stevige dosis realisme: politieke veranderingen komen moeizaam tot stand. Ambities moeten bescheiden blijven.

Mensen blijven altijd menselijk; ze zullen nooit moreel perfect worden, zelfs niet als een politiek systeem hen daartoe dwingt.

Machiavelli gelooft niet in de hemel op aarde. Utopisch denken is gevaarlijk. Mensen blijven altijd menselijk; ze zullen nooit moreel perfect worden, zelfs niet als een politiek systeem hen daartoe dwingt. Machiavelli rekent evenmin op een beloning in een leven na de dood. In zijn politieke analyses blijft het religieuze perspectief vooral afwezig. Het beste wat burgers kunnen dan bereiken, is dat niemand op aarde de hel moet beleven. Zo’n hel is leven in slavernij, onderdrukt door een tiran of door buitenlandse heersers. Daarom pleit Machiavelli voor de vrije republiek: die laat toe om de ergste machtsmisbruiken te bestrijden.

In zijn analyses beschrijft Machiavelli de essentie van het politieke. Dat is niet de harmonie tussen de verschillende geledingen in de samenleving, maar juist een onoplosbaar conflict tussen twee umori, twee stemmingen of twee verlangens: die van de elite, en die van het volk. Vorsten, machthebbers, de Grandi, willen hun macht behouden en versterken. Het volk wil niet overheerst worden, vrij zijn. Machiavelli neemt hier afstand van de harmonische visie op politiek die bij Plato, Aristoteles, Cicero, en zelfs zijn humanistische tijdgenoten centraal staat. Neen, politiek bestaat uit tegenstrijdige strevingen, en een gezonde samenleving laat juist toe dat deze wrijvingen openlijk worden beleefd. Want uit dit conflict ontstaan wetten die de vrijheid bevorderen. Het volk moet namelijk zijn eisen kenbaar kunnen maken. Een volk dat van vrijheid houdt, verhindert dat corrupte politici meer macht verwerven. Aan de andere kant verlangt de elite naar macht. Wie tot de bezittende klasse behoort, wil zijn positie veiligstellen door middelen te controleren. De elite verlangt dus naar macht, wat tot tirannie kan leiden. En indien het volk te veel zeggenschap krijgt, dan dreigt de anarchie. De heersende klasse beperkt dus deze anarchistische tendens; ze beheerst een code van loyauteit, eer en strijd, die het land beschermen in tijden van oorlog.

Conflict is dus de essentie van het politieke. Machiavelli geeft een duidelijke betekenis aan dit productieve, positieve conflict, dat de vrijheid garandeert: burgers hebben tegengestelde visies op het algemene belang, en ze moeten hiermee naar buiten kunnen komen.

Sommige vormen van verdeeldheid in een samenleving zijn nefast. De verdeeldheid in clans, bijvoorbeeld, waarbij familie- of groepsbelangen primeren. Dan ontaardt het conflict in een spiraal van haat, weerwraak en geweld. In de ‘Florentijnse geschiedenis’ geeft Machiavelli treffende voorbeelden van zo’n gewelddadige, maffieuze burgerconflicten.

Religieuze verdeeldheid is een andere negatieve vorm van conflict. Machiavelli verafschuwt de toespraken van de dominicaanse priester Savonarola, die de Florentijnen in goede en slechte gelovigen opdeelt. Savonarola ‘beschreef twee legerscharen, één onder het bevel van God, en dat waren hij en zijn volgelingen, en de andere onder het bevel van de duivel, dat waren zijn tegenstanders.’ Wie burgers indeelt in goede en slechte mensen, introduceert een tweedracht die het domein van het politieke te buiten gaat. Deze verdeeldheid genereert geen constructieve spanningen, en dus ook geen vrijheid. Je kan mensen ook niet moreel indelen. Voor Machiavelli is elke mens tot goede en slechte dingen in staat, ongeacht zijn positie in de samenleving of zijn overtuigingen. Het is juist fundamenteel dat elke burger de legitimiteit van de tegenstander erkent. Die legitimiteit volgt ook uit de rol die elke burger te spelen heeft – elkeen heeft iets bij te dragen tot de vrije republiek, mits hij handelt binnen een visie op het algemeen belang en zijn eigenbelang overstijgt. Die politieke erkenning lukt niet meer zodra die tegenstander een te vernietigen vijand wordt, een duivelse figuur die niets goeds te bieden heeft.

Het politieke verloopt dus volgens eigen spelregels, die niet tot de moraal of de religie kunnen herleid worden. Machiavelli’s werk leest als een grondige, complexe inleiding in de essentie van het politieke. Zelfs vijfhonderd jaar later, heeft zijn werk niets aan frisheid of actualiteit ingeboet.

Tinneke Beeckman is zelfstandig filosofe en auteur. Ze draagt de praktische en maatschappelijke waarde van filosofie uit in talloze lezingen en workshops in België en Nederland. Dit najaar verschijnt haar nieuwe boek Machiavelli’s lef bij uitgeverij Boom, waarin In ze Machiavelli’s denken presenteert als levensfilosofie voor de vrije mens.

Tinneke Beeckman spreekt over Machiavelli op het filosofiefestival Nacht van de Vrijdenker op zaterdag 9 november in de Vooruit (Gent). Die avond staan er nog meer dan dertig denkers uit binnen- en buitenland op het programma, met o.m. Susan Neiman, Tomas Sedlacek, Sarah Bakewell, Philippe Van Parijs, Donald Robertson, Diana Fleischman, Ludo Abicht, Griet Vandermassen en Francesca Minerva. Meer info op nachtvandevrijdenker.be. Het evenement is uitverkocht.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content