Mark Elchardus, 25 jaar na Zwarte Zondag: ‘We hebben een unieke kans om extreemrechts tegen te houden’

VUB-professor Mark Elchardus © ID

In een kwarteeuw zag socioloog Mark Elchardus het Vlaams Belang groot (en weer klein) worden en de Vlaming toleranter. ‘Wie in Vlaanderen op het Vlaams Belang stemt, wordt in Wallonië binnen de PS-rangen gehouden.’

Donderdag is het 25 jaar geleden dat het toenmalige Vlaams Blok, vandaag Vlaams Belang, 17% van de stemmen haalde bij de gemeenteraadsverkiezingen in Antwerpen. Een jaar na die 24ste november 1991, de zogenaamde Zwarte Zondag, volgde de verankering van het cordon sanitaire, enkele jaren daarvoor al in het leven geroepen door Jos Geysels, in een resolutie. ‘Ik heb het cordon sanitaire als uitdrukking altijd akelig gevonden’, zegt socioloog Mark Elchardus (VUB) vandaag. ‘Een cordon sanitaire leggen rond welke partij dan ook stoort mij als democraat.’

Wie is Mark Elchardus?

Mark Elchardus (°1946) is hoogleraar sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij onderzoekt onder andere de invloed van het onderwijs en de media op de politiek en de samenleving in het algemeen. Zijn bekendste werk is De dramademocratie uit 2002. Na Zwarte Zondag was hij lid van de Raad der Wijzen opgericht door de toenmalige voorzitter van de Socialistische Partij Frank Vandenbroucke, die zich moest buigen over ‘het signaal van 24 november’.

De algemene teneur is dat commentatoren en journalisten in 1991 fel schrokken van de verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok. Viel u toen ook van uw stoel?

MARK ELCHARDUS: ‘De overwinning van extreemrechts was veel groter dan ik had verwacht, al waren er vooraf tekenen zichtbaar dat er in die richting iets aan het bewegen was. Vanaf 1987 gaven opiniepeilingen aan dat extreemrechts aan kracht won en steeds meer mensen, in Vlaanderen en daarbuiten, een probleem hadden met immigranten. In verschillende Europese landen waren extreemrechtse figuren toen al heel populair. Dat neemt niet weg dat ik verbaasd en geschokt was toen Vlaams Blok de drempel van tien procent overschreed.’

Ziet het maatschappelijk klimaat er nu anders uit dan 25 jaar geleden?

ELCHARDUS: ‘We moeten een onderscheid maken tussen wat er in Vlaanderen gebeurt en in het buitenland.’

‘In Vlaanderen is het belang van de N-VA groot, een sociaaleconomisch rechtse, nationalistische en conservatieve partij, die in staat was om een groot stuk van het Vlaams Belangelectoraat binnen te brengen in een niet-racistische partij.’

‘Het Vlaams Belang heeft er ook weinig van terecht gebracht. Eén bietekwiet van de Liga voor Mensenrechten (Alexis Deswaef, voorzitter van de Franstalige Liga voor Mensenrechten, nvdr) mag dan wel beweren dat de andere partijen het programma van het Vlaams Belang hebben verwezenlijkt, dat is pure onzin.’

‘De N-VA kan het nog lastig krijgen met die golf van extreemrechts uit het buitenland. Als het Vlaams Belang het verstandig aanpakt, kan het daar de vruchten van plukken’

‘Internationaal is het een ander verhaal. Daar is de voedingsbodem voor extreemrechts honderd keer groter dan 25 jaar geleden. Wat we de laatste jaren in Europa en het westen tout court gezien hebben, is echt van een andere orde dan wat er is gebeurd in Vlaanderen en met Jörg Haider in Oostenrijk in de jaren negentig. Dat was qua omvang niets, vergeleken met het succes dat Orban (Viktor, premier van Hongarije, nvdr), Trump, Wilders of Le Pen hebben. De N-VA kan het nog lastig krijgen met die golf van extreemrechts uit het buitenland. Als het Vlaams Belang het verstandig aanpakt, kan het daar de vruchten van plukken.’

Waarom hebben zij nu veel meer impact dan Dewinter toen?

ELCHARDUS: ‘Het extreemrechtse electoraat wordt vandaag op drie vlakken geraakt. Ten eerste is er de globalisering, waarvan veel mensen geloven dat ze voor hen negatief zal uitpakken. Veel mensen zijn ontgoocheld in Europa. Daarnaast zijn er de mensen die het moeilijk hebben met de vluchtelingencrisis en immigratie in het algemeen. Dat is een veel sterkere combinatie dan het Blok, dat enkel steunde op immigratie en veiligheid.

‘Het is ook cruciaal geweest dat extreemrechts nooit voet aan de grond heeft gekregen in Wallonië. De mensen die in Vlaanderen op het Vlaams Belang stemmen, worden in Wallonië binnen de PS-rangen gehouden.’

‘Als er één partij was geweest die er belang zou bij hebben gehad om het cordon te doorbreken, was het doorbroken geweest’

Wat is de rol van het cordon sanitaire geweest in de neergang van extreemrechts?

ELCHARDUS: ‘Dat het Vlaams Blok noch het Vlaams Belang ooit heeft meebestuurd, heeft meegespeeld. Lange tijd schotelden ze de mensen veel plannen voor, maar deden ze niks. De N-VA doet wel iets.’

Heeft dat niet te maken met het cordon sanitaire?

ELCHARDUS: ‘Dat is moeilijk te zeggen. Mijn mening is altijd geweest dat dat cordon nooit bestaan heeft. Als er één partij was geweest die er belang zou bij hebben gehad om het te doorbreken, was het doorbroken geweest. De situatie was dat alle andere partijen beseften dat als ze gingen samen besturen met het Vlaams Belang, dat ze daardoor wellicht stemmen hadden verloren.’

Is het cordon blijven standhouden op basis van opportunisme?

ELCHARDUS: ‘Dat is geen opportunisme, dat is trouw blijven aan de eigen waarden. Dat is een van de mooiste dingen geweest in ons politieke bestel. De partijen wisten dat, als ze met het Vlaams Blok zouden samenwerken, ze afgestraft zouden worden door hun electoraat. Dat betekent dat dat electoraat de waarden van de partij in haar hart droeg.’

‘Soms zegt men dat partijen hun kiezers niet mogen achternalopen. Dat ze dan het verkeer gaan regelen hé, dan hebben we ze niet nodig. Zonder kiezers hebben partijen geen reden tot bestaan.’

Is het een goede zaak dat partijen, onder andere door het cordon, het Vlaams Belang expliciet in het verdomhoekje duwen? In 2004 haalde Filip Dewinter ook een verkiezingsoverwinning, vlak nadat vzw’s van zijn partij veroordeeld werden wegens racisme.

ELCHARDUS: ‘Bij de uitdrukking cordon sanitaire, meer dan bij het concept, heeft het Vlaams Belang veel garen gesponnen. Hetzelfde zie je nu bij Geert Wilders gebeuren. Zijn proces (naar aanleiding van zijn ‘minder Marokkanen’-uitspraken, nvdr) zal hem meer baten dan schaden.’

‘Ik had liever niet zo’n expliciete formulering van het cordon gezien. Ik had het beter gevonden mochten partijen hebben gezegd dat ze, op basis van een aantal waarden en principes, niet met het Blok wilden samenwerken. De uitdrukking cordon sanitaire vind ik heel akelig. Een cordon sanitaire leggen rond eender welke partij stoort mij als democraat.’

‘We verwijzen naar Wilders en Le Pen omdat die zo dicht bij ons zitten, maar het reële probleem voor onze Europese beschaving is Viktor Orban’

Is de Vlaamse samenleving de afgelopen 25 jaar toleranter geworden?

ELCHARDUS: ‘Ik denk het wel. Veel meer Vlamingen zien de positieve kanten van diversiteit in. De bereidheid en zelfs de goesting om in een diverse samenleving te leven is nu groter dan 25 jaar geleden. Het is wel zo dat meer mensen dan vroeger problemen hebben met één specifieke groep: de moslims. Die problemen hebben een reële grond, met irrationele uitlopers welteverstaan.’

‘Het is moeilijk om de islam in te passen in een pluralistische samenleving. Dat is een wereldwijd verschijnsel. Vlaanderen gaat daar, als je het vergelijkt met andere landen, op een heel positieve manier mee om. We hebben geen Trump, geen Wilders en geen Le Pen. Wel een Dewinter, maar die betekent electoraal veel minder.’

Hoe ziet u extreemrechts evolueren de volgende jaren?

ELCHARDUS: ‘In Vlaanderen hebben we een unieke kans om extreemrechts tegen te houden, op twee manieren. Centrumpartijen en linkse partijen kunnen zich ook richten op de zorgen die mensen hebben rond globalisering en integratie. N-VA kan op zijn beurt nog een stuk van dat electoraat binnen een democratische partij halen. Daarom zitten we in een veel betere positie dan de ons omringende landen.’

‘Vlaanderen is natuurlijk niet geïsoleerd van de rest van Europa. We verwijzen naar Wilders en Le Pen omdat die zo dicht bij ons zitten, maar het reële probleem voor onze Europese beschaving is Orban. Hij heeft de vluchtelingencrisis en de druk van migratie al verschillende keren een zegen genoemd en vindt het het ideale breekijzer om de getrouwheid van Europa aan de mensenrechten en haar humanistische idealen te ondergraven. Daartegen moeten we ageren, op Europees niveau, maar men ziet niet echt een gerichte reactie. Europeanen zouden veel meer aandacht moeten hebben voor wat er in Midden- en Oost-Europa gebeurt.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content