‘Zal Vlaanderen het zwerfvuil nu eindelijk kordaat aanpakken?’

‘Achttien miljoen kilo zwerfvuil ontsiert nog steeds het Vlaams gewest. Hoog tijd om het zwerfvuil aan te pakken met bewezen recepten die echt impact hebben’, schrijven Tom Zoete en Chloé Schwizgebel van Recycling Netwerk Benelux.

Stad Antwerpen maakte deze week bekend dat het niet meer meedoet met het project ‘De Click’ van Fost Plus. Daarbij moesten mensen verpakkingen scannen samen met een QR-code op een vuilbak om korting te krijgen bij een aankoop in een reeks handelszaken. De evaluatie die Stad Antwerpen maakte was negatief. De kostprijs was op rekening van de stad. Gemiddeld was er maar een click per twee dagen per vuilnisbak. De hoeveelheid zwerfvuil op straat bleef even groot.

Antwerpen trekt er terecht de stekker uit. Het heeft geen zin om tijd en energie te steken in zwerfvuilbeleid dat geen resultaat geeft. Het lot van De Click is symptomatisch voor het beleid van de voorbije jaren. Fost Plus deed wat experimenten en ‘leuke ideetjes’ met Click-vuilbakken, stuurde Mooimakers de straat op en hing affiches uit. Maar de doelstelling van 20 procent minder zwerfvuil in 2022 werd bijlange niet gehaald. Ovam telde in haar rapport Zwerfvuil en Sluikstort 2021 nog steeds jaarlijks 18 miljoen kilo zwerfvuil in Vlaanderen. Na zes jaar is de industrie met Fost Plus dus niet in geslaagd om de structurele daling te realiseren die was vastgelegd in het Uitvoeringsplan afval 2016-2022, het Verpakkingenakkoord van 2018 en het Regeerakkoord van de Vlaamse Regering 2019-2024. 

Vlaams minister voor Omgeving Zuhal Demir (N-VA) concludeert logischerwijs dat statiegeld onafwendbaar is. Ze werkt aan een beslissing van de Vlaamse regering voor het einde van het jaar, zodat het statiegeld in 2025 up and running kan zijn. Coalitiepartner CD&V en ook de oppositiepartijen Vooruit en Groen zijn al langer voorstanders. Ook in het Waals parlement is er consensus. Zelfs federaal premier Alexander De Croo (Open VLD) uitte zich als voorstander van statiegeld op de RTBF deze week. De strijd  tegen zwerfafval heeft inderdaad nood aan een meer fact-based aanpak. Wat niet werkt, schaffen we af. Wat goed werkt, voeren we uit. Het is dus goed dat Stad Antwerpen stopt met De Click. En dat de Vlaamse, Brussels en Waalse regering stappen zet richting statiegeld.

Thuis scannen

Het was dan ook opmerkelijk dat Fost Plus met een gelijkaardig ideetje van scannen met smartphones kwam aandraven toen minister Demir aankondigde dat ze statiegeld invoert. Nu wil Fost Plus dat de mensen niet alleen op straat, maar ook thuis blikjes en flessen moeten scannen voor ze in de blauwe zak te gooien. Maar ook hier weer staat het systeem nog niet op punt. De technologie om aan hoge snelheid individuele QR-codes op blikjes te printen is nog niet voorhanden. Fost Plus zelf zal ten vroegste binnen enkele jaren kunnen zeggen of hun systeem überhaupt kan werken. Zo’n scansysteem bestaat nog nergens ter wereld. Op die manier wordt de deadline van 2025 nooit gehaald. 

Buiten Fost Plus zelf is er weinig animo voor hun ideetje. Tijdens de hoorzittingen in het Vlaams parlement stelden parlementsleden en stakeholders veel vragen over mogelijke fraude en privacy-inbreuken bij zo’n scansysteem. Wat met iemand die in zijn auto een QR-code scant die hij ooit van een blauwe zak haalde, en het blikje dan alsnog door de zijruit naar buiten keilt? Welke privé-gegevens zijn nodig om de transactie mogelijk te maken? En wat met de mensen die het lastig vinden om met een smartphone QR-codes op de blikjes in de blauwe zak te scannen? Slechts 54% van de inwoners van het Vlaamse Gewest hebben digitale basisvaardigheden.

Meent Fost Plus het echt met dit scansysteem? Of is het een cynische vertragingspoging?  Wat in ieder geval zeker is, is dat een gewoon statiegeldsysteem met inname in supermarkten in 2025 up and running kan zijn. Daarentegen weet niemand weet of het scansysteem van Fost Plus doeltreffend is, toegankelijk is en of het überhaupt wel technologisch realiseerbaar is. Gaan we het zwerfvuil bestrijden met een instrument, statiegeld, dat dagelijks toont dat het werkt in meer dan 40 staten? Of kiest Vlaanderen voor een theoretisch concept dat nog niet bestaat?

Statiegeld zoals in het Noorden van Europa

In de hoorzittingen in het Vlaams parlement was er wel veel bijval voor de invoering van een statiegeldsysteem waarbij de mensen statiegeld terugkrijgen in de supermarkt, zoals dat nu al bestaat voor bijvoorbeeld bierflesjes. De experten van Ovam benadrukten dat het statiegeldsysteem eenvoudig, gemakkelijk, klantvriendelijk en toegankelijk moet zijn. De Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten legde uit dat het de rol van de distributiesector is om de inname in supermarkten en verkooppunten op te zetten. Het kan niet de bedoeling zijn om daar openbare ruimte voor te gebruiken. Ovam stelt een minimaal kader voor met de verplichting dat de middelgrote en grote verkooppunten van drank boven 400 m2 netto-verkoopoppervlakte als inzamelkanaal fungeren.

De meer dan 200 Vlaamse en meer dan 100 Waalse gemeenten die zich verenigden in de Statiegeldalliantie verwachten een statiegeldsysteem dat met inzameling via supermarkten de blikjes en flesjes écht uit het zwerfvuil houdt. Dat is ook de wens van de 80 procent van de Belgen die statiegeld willen. We mogen dan ook hopen dat de ministers Demir, Maron en Tellier, met steun van hun parlementen een stevig en doeltreffend statiegeldsysteem op poten zetten.

België is laat met het invoeren van statiegeld op blikjes en plastic flessen. Veertien Europese landen gingen ons voor. Griekenland, Hongarije, Ierland, Oostenrijk, Portugal, Roemenië, Schotland en Turkije rollen statiegeld uit tegen 2025. Maar we kunnen onze achterstand ook in ons voordeel ombuigen. Door de lessen te trekken uit de ervaringen in het buitenland kunnen we het beste statiegeldsysteem van Europa creëren. Een mooi en proper Vlaanderen ligt binnen handbereik.

Tom Zoete en Chloé Schwizgebel werken voor Recycling Netwerk Benelux.