Elke grote Belgische stad heeft tegenwoordig een kerst- of wintermarkt. Pure commercie, of zit er ook een diepere betekenis in? Knack-redactrice Han Renard ging ernaar op zoek in Brussel.
Kerstmarkten zijn een typisch Duits exportproduct, lees ik op het internet. De Duitse kerstmarkten zijn wel degelijk eeuwenoud en behoren tot het Duitse immateriële culturele erfgoed. Maar bij ons zijn kerst- en wintermarkten een recent fenomeen. Pas sinds de jaren 1990 maken ze opgang, en ze brengen massa’s mensen op de been. Maar wat is nu eigenlijk zo leuk en bijzonder aan een kerstmarkt? Sommige mensen hebben er een spuughekel aan, zoals blijkt uit de Instagrampost van Weird Things in Brussels van een rolluik in Brussel, met daarop ‘Fuck de kerstmarkt’ getagd. Ik heb het ook nooit goed begrepen, maar ik heb dan ook nog nooit écht een kerstmarkt bezocht.
Voor alles is er een eerste keer, en dus nam ik begin deze week de proef op de som in Brussel, waar het halve historische centrum in deze periode van het jaar opnieuw tot een winterdorp is verbouwd. Volgens de reiswebsite Big 7 Travel is Winterpret Brussel ‘dé nummer een onder de kerstmarkten, vóór Berlijn, Chicago, Frankfurt, Wenen en andere bekende kerststeden’. Winterpret verwacht dit jaar 3 miljoen bezoekers. De ideale plek dus om kennis te maken met het fenomeen.
Volgens de reiswebsite Big 7 Travel is Winterpret Brussel ‘dé nummer een onder de kerstmarkten, vóór Berlijn, Chicago, Frankfurt en Wenen’.
Ondanks dat het een avond in de week is, is het druk. Té druk naar mijn gevoel, maar anderen vinden dat juist gezellig. Er is best veel te zien en te beleven. Een gigantische kerstboom op de Grote Markt, een schaatsbaan op het De Brouckèreplein, een reuzenrad op de Vismet, en overal kerstverlichting.
Maar op de eerste plaats is het natuurlijk een markt, met naar verluidt ruim 200 houten hutten, waar je naast geurkaarsen, streekproducten en juweeltjes vooral wafels, snoep, tartiflette, hotdogs, churros, frieten, glühwein en bier kunt kopen. O ja, er is ook de ‘champagnebar’, al klinkt dat chiquer dan het is – het blijft per slot van rekening een tentje – maar het zal er alvast niet in je glas regenen en de bubbels zijn betaalbaar. Dat laatste geldt bij uitbreiding voor heel de kerstmarkt, en dat lijkt me een groot pluspunt. Anders dan een bezoek aan de kermis, bijvoorbeeld, hoeft een uitstap naar de kerstmarkt met je kinderen niet meer te kosten dan een zak snoep.
Op pleinen staan hier en daar houten tafels en banken, waar je al dat lekkers kunt verorberen. De meeste bezoekers van de kerstmarkt verkiezen echter rechtopstaand of flanerend te eten en te drinken van wiebelige kartonnen bordjes en uit bekertjes. Naast de drukte verklaart dat waarom je alleen in een slakkentempo over de markt heen kunt. De sfeer is gemoedelijk, het is ook nog vroeg op de avond, met veel jonge gezinnen, maar nadat ik het kilometerslange parcours schuifelend heb afgewerkt, ben ik blij dat het erop zit.
Lekker binnen (maar dan buiten)
Om het succes van kerstmarkten beter te begrijpen, ga ik bij een paar experts te rade. Cultuurfilosoof Walter Weyns (UA) schrijft de wildgroei aan kerstmarkten toe aan de gestegen aandacht voor citymarketing. ‘Elke stad, zelfs een kleine provinciestad, organiseert nu een kerstmarkt of winterevenement. Het is een manier om je stad op de kaart te zetten en de eigen bevolking en toeristen ook in de winterperiode naar het stadscentrum te lokken. Steden bootsen elkaar op dat vlak ook na. Net zoals dat eerder is gebeurd met de festivals in de zomer.’
In die zin zijn al die kerstmarkten dus gewoon puur commerciële ondernemingen, bedoeld om de lokale economie te doen draaien? Klopt, denkt Weyns, maar dat is toch niet het hele verhaal.
‘Met een kerstmarkt tovert men de stedelijke ruimte om tot een binnenruimte. Mensen hebben het gevoel dat ze de stad betreden als een interieur. Dezelfde trucjes die inderdaad worden gebruikt om shoppingcentra en winkelstraten gezellig te maken, al is dat bij kerstmarkten ook met veel hout en groen, elementen die verwijzen naar de natuur, en met lichtjes natuurlijk. Maar die alomtegenwoordige kerstlichtjes, hoe lelijk en kitscherig ook, samen met de muziek die druipt van de clichés, werken onbewust op ons in. Het is een soort gezamenlijke viering van het licht. In alle culturen verzamelen mensen zich in deze tijd van het jaar op plekken waar men licht koestert. Het belang daarvan mag je toch niet onderschatten.’
In alle culturen komen mensen in deze tijd van het jaar samen om het licht te koesteren.
Het succes van kerstmarkten heeft dus ook iets te maken met onze behoefte om elkaar in koude en donkere dagen buitenshuis op te zoeken, al zal ik nog wat moeten oefenen om die onderliggende sociale betekenis van het winterse eet- en drankfestijn te ontdekken.
Collectief ritueel
Socioloog Rudi Laermans (KULeuven), ook geen groot fan, probeert de kerstmarkt in Brussel zo veel mogelijk ‘links of rechts’ te laten liggen. Dat was lastig toen hij onlangs voor een filmvoorstelling in het centrum moest zijn. ‘Voor Winterpret wordt de hele Brusselse binnenstad wekenlang commercieel geïnstrumentaliseerd. Al het andere publieke leven is weggedrukt. Ik moest spontaan denken aan een uitdrukking van de filosoof Jürgen Habermas, in verband met de kolonisering van de leefwereld, in dit geval voor een commercieel doel.’
Je ziet ingrediënten van de oude volksfeesten: mensen die plezier beleven aan samenzijn, en omwille van de ambiance enige alcohol nuttigen.
Toch is de socioloog niet blind voor de ‘collectieve dimensie’ die naast de zuivere commerciële bijdraagt tot het succes van de kerst- en wintermarkten. ‘Je kunt het vergelijken met een collectief ritueel. Vroeger had je collectieve rituelen om de seizoenen te vieren. Die zijn weggevallen. Seizoenen hebben nog weinig belang voor wie voornamelijk binnen werkt. Maar zoals de zomerfestivals een soort late echo zijn van de zomerfeesten die vroeger werden georganiseerd bij het binnenhalen van de oogst, zo kun je kerstmarkten zien als late echo’s van de oude winterfeesten, die de overgang naar de winter markeerden. Mogelijk hebben we hier dus te maken met een commerciële heruitgave van dat soort collectief ritueel, waarin nog wel een paar vaste ingrediënten van de oude volksfeesten aanwezig zijn: mensen die plezier beleven aan samenzijn, en die, om de ambiance te vergroten, vaak ook de nodige hoeveelheden alcohol nuttigen.’
Woke-politie
Kerstmarkten heten tegenwoordig Winterpret, Wintergloed of Winterland. Dat werkt bij sommigen, die hierin de hand van de woke-politie zien, kennelijk als een rode lap op een stier. Cultuurfilosoof Weyns stelt iedereen gerust: het is vals alarm. ‘Die naamsveranderingen zijn geen gevolg van woke maar gewoon van de secularisering. Ze geven aan dat deze evenementen nauwelijks nog een verband hebben met het religieuze kerstfeest.’
De naamsveranderingen tot “Winterpret of Winterland” zijn geen gevolg van woke maar gewoon van de secularisering.
Ook voor socioloog Rudi Laermans is het op hedendaagse kerstmarkten ver zoeken naar religie. ‘Natuurlijk, op de Grote Markt in Brussel staat bijvoorbeeld nog een kerststal. Maar het zou interessant zijn om willekeurige bezoekers van de kerstmarkt te vragen of ze weten wat Kerstmis symbolisch betekent, en hoe het juist zat met de geboorte van Christus, en of ze daar een coherent verhaal rond kunnen vertellen. Vergelijk ook het aantal mensen dat op één avond de kerstmarkt bezoekt met het aantal mensen dat straks in de kathedraal de kerstviering bijwoont. Dan weet je genoeg.’
Op de terugweg naar de metro merk ik ironisch genoeg dat ik nog niets heb gegeten. De overdaad aan kraampjes maakt het moeilijk kiezen. Dus ga ik een Brussels café binnen, waar van de intense kerstdrukte buiten gelukkig weinig te merken is. Maar fuck de kerstmarkt? Dat nu ook weer niet. Misschien probeer ik het volgend jaar gewoon opnieuw.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier