Niet alle robots zijn glimmende, snellere en betere versies van ons. De kunstenaars van het duo Electric Circus experimenteren al vijftien jaar met Dirk, ’s werelds enige dakloze robot. Knack zwierf een dagje mee tijdens het ADM-festival in de Amsterdamse havens.
Op het afgelegen AMD-terrein, een voormalige scheepswerf te midden van het Westelijk Havengebied in Amsterdam, woont en werkt al ruim twintig jaar een bijzondere groep van zo’n tweehonderd vrije geesten in relatieve afzondering.
Onder hen bevinden zich uitvinder Fred Abels (57) – één van de originele krakers van het terrein – en diens vriendin, poppenspeelster Mirjam Langemijer (42). Vanuit hun gigantische werkplaats sleutelt het creatieve duo onder de naam Electric Circus al vijftien jaar aan uiteenlopende, zelfbedachte ideeën.
‘Dingen tot leven brengen is al vanaf het begin onze grootste drijfveer geweest’, vertelt Mirjam. Fred maakte eerder onder andere al een mechanische vogel met een spanwijdte van vijf meter die kon vliegen. In 2003 ontmoet hij Mirjam, een poppenspeelster die haar beroep vooral uitoefende op straat. ‘Ik had al veel ervaring met theater en interactie’, zegt zij. ‘Al vrij snel nadat wij gingen samenwerken, ontstond er een groot, ambitieus project.’ Vijftien jaar later staat dat project met zijn grijze baard, muffe jas en leunend op een versleten winkelwagentje volgehangen met boodschappentasjes voor zich uit te staren in het midden van de werkschuur van zijn makers.
De levensechte, mechanische pop van twee meter hoog is het pareltje van Fred en Mirjam. Aangedreven door een motortje in zijn winkelkarretje, dat bediend wordt met een afstandsbediening, worden de benen van Dirk op realistische wijze tot lopen gebracht. ‘Hij loopt echt, de wielen van het karretje zijn niet aangedreven’, legt Fred trots uit. ‘Het is puur mechanisch.’ De huid van Dirk is silicone, al is daar door de overdadige en gedetailleerde aankleding weinig van te zien.
‘Iedereen die hem op straat ziet lopen, denkt dat hij echt is’, stelt Fred, die zijn robot heeft voorzien van één sensor, in zijn linkerhand. Die kan hij op besturing uitsteken om om geld te vragen.
‘Als er een muntje in zijn hand en dus de sensor wordt gelegd, speelt Dirk automatisch een deuntje op zijn honderd jaar oude orgeltje af’, licht Fred toe. ‘Vandaar dat we het woordje ‘coin’ er ook bij hebben geschreven. Zoals een echte zwerver is Dirk dus vooral begaan met geld. Grappig, want hierdoor valt hij nét binnen de kwalificaties van een robot. Éen van de definities van een robot is namelijk dat deze zijn omgeving moet waarnemen. Dirk doet dat pas nadat je een muntje aan hem geeft.’
Het idee voor het zwerverspersonage is uit toeval geboren. Voor het prototype moest een oplossing worden gevonden voor het balansprobleem. ‘Met een winkelwagentje konden we de pop overeind houden’, vertelt Fred. ‘Toen wist ik dat het een zwerver moest worden.’
Toch was de keuze voor een dakloze robot niet enkel functioneel, stelt Mirjam. ‘Een zwerver is precies het tegenovergestelde van het beeld dat mensen hebben bij een robot: glimmend, functioneel en modern. Juist daarom hadden wij heel sterk het idee dat dit concept zou aanslaan.’
Samen met Dirk reist het duo stad en land af om hun creatie vrij rond te laten zwerven om kennis te maken met zijn nietsvermoedende publiek. In de afgelopen jaren werden bewoners van onder andere Rio de Janeiro, Taiwan, Perth, Antwerpen en Dublin geconfronteerd met hun vooroordelen.
De makers beschouwen hun creatie deels als kunst, maar vooral als sociaal experiment. ‘Onze hele performance met Dirk, waar dan ook ter wereld, draait om dat ene moment waarin mensen zich beseffen dat ze naar een robot kijken. Mensen gebruiken andere delen van hun hersenen bij het kijken naar objecten in tegenstelling tot mensen. Die omschakeling die zij met Dirk ervaren is voor hen onvergetelijk.’ Mirjam vult aan: ‘We merken elke keer opnieuw dat toeschouwers van Dirk een aantal fases doorlopen. Nadat hij wordt opgemerkt, vragen hele groepen zich gezamenlijk af of het een robot of een mens is. Dat kan soms eventjes duren, sommigen hebben het direct door. Als ze eenmaal zover zijn, zie en hoor je de mensen zich afvragen hoe dat dan allemaal werkt. Dat gaat vaak hardop in overleg met elkaar. Vervolgens bekijken ze hoe andere toeschouwers op Dirk reageren en spelen ze het spelletje mee. Het publiek wordt op die manier ook speler. Dat hele proces is geweldig om te zien, iedere keer weer.’
Mensen vinden Dirk een beetje eng. Hij is zelfs een keer gearresteerd door de politie in een Duits winkelcentrum!
Fred valt zijn collega bij: ‘Onze doelstelling met Dirk was aanvankelijk om mensen tien seconden te laten twijfelen. Dat is inmiddels soms wel veertig minuten. Het is een langzame procedure waar mensen enorm verschillend op reageren. Mensen raken totaal in de war van Dirk. Sommigen vinden het amuserend, sommigen vinden het helemaal niks. Anderen raken compleet overstuur of worden hartstikke boos als ze erachter komen dat ze niet met een mens, maar met een robot hebben staan praten. Je ziet de shock bij mensen als ze Dirk doorkrijgen. We proberen mensen aan te sturen om nieuwsgierig te zijn, om hem aan te raken. Dat valt in de praktijk toch vaak tegen. Mensen vinden Dirk een beetje eng. Hij is zelfs een keer gearresteerd door de politie in een Duits winkelcentrum!’ In een achterbuurt van Dublin ging het tijdens één van zijn zwerftochten bijna mis, herinnert Mirjam. ‘We liepen een winkelstraatje in met Dirk waar hij duidelijk niet welkom was. Iemand riep dat hij geld probeerde te stelen, de ander riep dat hij een bom in zijn winkelwagentje zou hebben. Een oud vrouwtje kwam op voor Dirk, maar het escaleerde snel. Mensen kregen ruzie met elkaar, het liep volledig uit de hand. Normaal laten we alles gebeuren en acteren we juist mee om reacties uit te lokken, maar hier kregen we allebei een slecht gevoel van. Er stond al snel een boze menigte om hem heen en die kunnen gevaarlijk zijn als ze elkaar ophitsen. We waren bang dat Dirk uit elkaar getrokken zou worden. Zonder onszelf en Dirk weg te geven wisten we ternauwernood de boel te sussen. We zijn meteen weer omgekeerd. Dat is typisch zo’n straat met zijn eigen mensen en eigen regels. Daar kom je als nieuweling niet makkelijk tussen.’
Tussen het stomverbaasde publiek staan Fred of Mirjam hun zwerver te besturen met een afstandsbediening, handig ingebouwd in een onopvallend schoudertasje. ‘In het begin stonden we Dirk op een afstandje te besturen, verstopt achter een boom bijvoorbeeld, maar dat had ons publiek al snel in de gaten’, vertelt Mirjam. ‘Het opmerkelijke is dat Fred tien keer vaker is betrapt dan ik. Het eerste wat je mensen namelijk hoort afvragen is “waar ziet de man die hem bestuurt?” Niemand denkt eraan dat een vrouw hem misschien bestuurt.’ Het duo leeft van de shows, festivals en voorstellingen waarvoor zij geboekt worden. Met Dirk, of met één van hun andere projecten. ‘Dirk is onze grootste hit. Hij wordt almaar populairder.’
Op het ADM-festival loopt Mirjam een rondje over het terrein, samen met Dirk. Al bij de eerste stappen kijken drie voorbijlopende jongens beduusd naar Dirk. Ze glimlachen naar hem, maar lijken niets in de gaten te hebben. Twee Italiaanse toeristen reageren nog verbaasder. ‘Volgens mij is hij echt’, fluistert de één. Ze begroeten hem, waarna Dirk hun kant op kijkt. De meiden schieten verlegen in de lach. Binnen vijf minuten is de groep van bewonderaars gegroeid tot twintig festivalgangers, die zich discussiërend, fotograferend en filmend op hun telefoons om Dirk heen verzamelen. ‘Zijn hand ziet er levensecht uit!’ schrikt een lange jongen met capuchon. Aanraken durft hij niet. Als zijn vriend hem toch overtuigt en de hand van Dirk vastpakt, schrikt hij en barst in lachen uit. Dirk krijgt vooral glimlachende blikken, maar ook een enkele ernstige en zelfs boze blik. Een moeder stapt op Dirk af, totdat haar baby direct begint te huilen. Tussen de menigte bedient Mirjam sluw vanuit haar handtasje haar afstandsbediening, stuurt Dirk op de menigtes af en mengt zich in de verbazing. ‘Do you think he’s real?‘ Al na een kwartier is Dirk dé attractie van het ADM-terrein.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
