Leidt ijdelheid tot narcisme?

Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag.

Het vlotte antwoord lijkt ‘ja’ te zijn. Mijn ijdelheid is indrukwekkend. Zo prijkt mijn foto op de omslag van een van mijn boeken. Volgens de scholastische theoloog Thomas van Aquino (1225-1274) is ijdelheid de koningin der zonden: ze is een zwakte die tot andere zonden aanzet. Je mag wel eer nastreven, zolang je daarmee Gods glorie onderstreept (Mt, 5, 16). Maar je mag je niet de gelijke van God wanen door lof en aandacht voor jezelf op te eisen. Ik ben ongelovig, maar ik begrijp dat overdreven eigenwaan ondeugdelijk is.

Maakt mijn ijdelheid me tot een narcist? Dan zou ik me gedragen op een manier die ijdelheid nog overstijgt. Narcisten zoeken voortdurend aandacht en bewondering. Ze zijn niet tot empathie met anderen in staat. Ze wenden wel empathie voor om hun imago op te smukken, bijvoorbeeld door opzichtig aan liefdadigheid te doen. Maar ze bekommeren zich alleen om hun zelfbeeld, dat ze met manipulaties intact houden. Ze vinden het normaal om als superieur persoon te worden behandeld. Als het misloopt, nemen ze geen verantwoordelijkheid. Als ze kritiek krijgen of betrapt worden op verzinsels, reageren ze agressief. Dan creëren ze veel drama, alsof zijzelf het slachtoffer zijn.

Vooral hun leugens zijn opmerkelijk. Narcisten huichelen met evenveel overtuigingskracht als waarmee anderen de waarheid spreken. Ze ontkennen glashard wat ze even tevoren stellig beweerden. Leugens en feiten lopen voor hen door elkaar, al naargelang het hen uitkomt. Ze liegen zo zelfvoldaan dat andere mensen vaak aan hun eigen oordeel beginnen te twijfelen.

In zijn briljante werk Truth and Truthfulness (2002) onderzoekt de Britse moraalfilosoof Bernard Williams (1929-2003) hoe waarheid als waarde prominenter werd, van de oudheid tot nu. In een democratie is waarachtigheid onontbeerlijk. Zo’n politiek systeem berust op vertrouwen en betrouwbaarheid, dus op waarachtigheid. Williams pleit voor twee deugden: oprechtheid en nauwkeurigheid. Je moet altijd proberen zo eerlijk mogelijk te zijn, zonder verdraaiingen of kunstgrepen. En je moet zo nauwkeurig mogelijk zijn: grondig onderzoeken vooraleer je iets concludeert. Die twee deugden zijn innerlijke richtlijnen, zelfs al geloof je niet (meer) in een goddelijke, onveranderlijke, allesomvattende Waarheid.

Williams analyseert ook hoe waarachtigheid samengaat met een streven naar authenticiteit. Als waarheid belangrijk wordt, wil je van jezelf kunnen zeggen dat je ‘echt’ bent, dat wie je lijkt te zijn en wie je bent, samenvallen. Dat je geen leugenaar bent, ook niet over iets wat jezelf betreft. Je erkent dat je kunt falen. Wanneer je mislukt, neem je je verantwoordelijkheid. Je aanvaardt dat er soms een kloof gaapt tussen wie je bent en wie je zou willen zijn. Je probeert dus zelfinzicht te verwerven, hoe lastig dat ook is. Want je weet dat je eigen trots, vooringenomenheid of onwetendheid zelfinzicht kunnen belemmeren. Dit is wat de wijze spreuk van het orakel van Delphi meer dan 2500 jaar geleden voorschreef: ‘ken jezelf’.

Maar narcisten willen zichzelf niet kennen. Ze bekommeren zich niet om waarachtigheid. Ze geven geen moer om de problemen die ze zo voor anderen of voor de samenleving creëren. Ze voelen geen schuld, angst of schaamte over hun leugens. Ze stralen veel zelfvertrouwen uit, maar zijn niet tot zelfverbetering in staat.

Helaas beloont deze samenleving te vaak mensen die zichzelf aanprijzen, ook al ontberen ze de wonderlijke kwaliteiten die ze pretenderen te hebben. De opkomst van narcisme lijkt me een belangrijk onderdeel van de hedendaagse crisis rond waarheid en waarachtigheid, samen met fenomenen zoals de verspreiding van fake news, complottheorieën en relativisme.

Wat zegt dat over mezelf? Alles bij elkaar ben ik een ouderwetse ijdeltuit, denk ik. Niet minder, maar ook niet meer.