‘Jongste kinderen verdienen meer ondersteuning bij omgaan met trauma’

‘De eerste jaren van een mens zijn cruciaal voor een gezonde ontwikkeling’, schrijven de leden van het ECLIPS Consortium. Ze vragen aandacht voor de impact van trauma door verwaarlozinge en mishandeling op de ontwikkeling van jonge kinderen. ‘Investeren in de vroege kindertijd moet een prioriteit worden.’

Door kinderen vanaf de geboorte bloot te stellen aan taal, kunnen zij “ik wil” zeggen na 20 maanden en “Ik drink mijn sapje, mama” na 3 jaar. De eerste 1,000 dagen – of de tijd die ruwweg tussen conceptie en het derde levensjaar ligt – vormen de basis voor het potentieel tijdens de rest van het leven. In deze periode is het zich ontwikkelende kind echter ook op zijn kwetsbaarst voor negatieve ervaringen. Trauma als gevolg van verwaarlozing, ondervoeding of familiaal geweld verzwakt onze basis door organen, weefsels en lichaamsstructuren anders te ‘programmeren’, wat leidt tot een ongunstige gezondheid en aanzienlijk verlies van het neuro-ontwikkelingspotentieel.

Aandoeningen zoals hartfalen en diabetes werden lang beschouwd als louter een product van gedrag en levensstijl, maar kunnen nu ook gekoppeld worden aan processen en ervaringen die zich in de kindertijd voordoen. Dit komt omdat al onze lichaamssystemen functioneren als een geheel. De eerste jaren van een mens zijn dan ook een echte gamechanger voor een gezonde ontwikkeling. Net als bij het leren van taal, is er ook een kritieke periode om te leren redeneren, communiceren en om te gaan met emotie. Zodra het kritiek moment voorbij is, kunnen we nog steeds andere talen leren, maar zelden of nooit zullen we de vlotheid behalen waarmee we onze eerste taal spreken. Op dezelfde wijze ontwikkelen we onze eigen manier van redeneren, communiceren of omgaan met emotie in onze kindertijd. Voor zij die geen veilige basis kregen kan dat verre van gezond of ideaal zijn.

Het ervaren van trauma heeft een fenomenale impact op onze ontwikkeling. Een menselijk brein blijft zich gedurende de gehele levensduur ontwikkelen en aanpassen, maar de snelste hersengroei ligt binnen die 1,000 dagen waarin de hersenen het meest veranderlijk en aanpasbaar zijn. De fundamenten van de voortdurende ontwikkeling van lichaam en geest worden vastgelegd in onze vroege kindertijd. Als deze basis zwak of fragiel blijkt als gevolg van vroege traumatisering, zal latere ontwikkeling worden beïnvloed en zelfs belemmerd. Jonge kinderen zijn aangewezen op ouders en andere verzorgers voor overleving en bescherming, zowel fysiek als emotioneel. Zij dragen dan ook een cruciale verantwoordelijkheid.

Trauma als een wicked problem

Wicked problems zoals armoede of familiaal geweld zijn niet nieuw, maar ze baren ons grotere zorgen nu we meer weten over de impact van negatieve ervaringen tijdens de kindertijd en de gevolgen die ze kunnen veroorzaken. Zo heeft de combinatie van financiële stress, onzekerheid over de toekomst en sociaal isolement tijdens de Covid-19-pandemie mogelijks tot meer angst bij kinderen en meer geweld in huis geleid.

“De kinderen zijn te jong om trauma te kunnen ervaren”, “ze zullen het zich toch niet herinneren” moet wel het meest voorkomend misverstand over trauma zijn. De reacties van jonge kinderen kunnen verschillen van die van oudere kinderen. Ze geven geen of weinig taal aan hun ervaringen. Een groeiende hoeveelheid onderzoek heeft echter bewezen dat jonge kinderen getroffen worden door gebeurtenissen die hun integriteit bedreigen, en de symptomen worden grondig gedocumenteerd.

Onze hersenen hebben verschillende manieren om ervaringen te herinneren. Dat is waarom we ons vanbinnen warm voelen bij de aanraking van een geliefde of waarom we ons hart voelen pompen wanneer we ’s nachts alleen wandelen, ook al verbinden we dat gevoel niet met een specifieke gebeurtenis. Informatie komt binnen via al onze zintuigen en creëert zo een patroon dat wordt vergeleken met eerder opgeslagen ervaringen. Nieuwe patronen kunnen zo nieuwe herinneringen worden. De meeste van onze ervaringen tijdens de kindertijd worden opgeslagen als niet-cognitieve en preverbale herinneringen. Deze herinneringen worden gebruikt voor de basis van onze neurale systemen die we levenslang zullen gebruiken. Hoe intenser, langer en frequenter jonge kinderen stressvolle situaties moeten doorstaan, hoe groter de kans dat die ervaringen hun verdere ontwikkeling zullen beïnvloeden.

Het ervaren van verwaarlozing of misbruik, of getuige zijn van familiaal geweld treft het ontwikkelende brein harder dan een volwassen brein. Jonge kinderen worden gevormd door de wereld om hen heen. Ze begrijpen misschien niet wat er gebeurt, maar net als sponsen absorberen ze en leven ze deels door de verzorgers om hen heen. Systematische negatieve ervaringen eisen een tol van een kind. Daarom kunnen we met zekerheid zeggen dat jonge kinderen kwetsbaarder zijn voor toxische stress.

Kinderverzorgers zijn essentiële zorgverleners

Alles wat de aard, duur of frequentie van acute stress bij een jong kind kan verminderen, kan de kans verkleinen dat dat kind emotionele, sociale, cognitieve of gedragsproblemen ontwikkelt. Structuur, voorspelbaarheid en opvoeding zijn drie belangrijke elementen die bijdragen aan een veilige omgeving.

Kinderverzorgers zijn een herhaald en betrouwbaar contact voor jonge kinderen en hun ouders. Ze bieden hen een veilige omgeving en de kans om emotie te uiten en zich verbonden te voelen. Iedere kinderverzorger komt in contact met gestresseerde kinderen, maar er is veel twijfel over hoe deze kinderen best ondersteund kunnen worden. Ondanks de impact van traumatische gebeurtenissen en de hoge incidentie van familiaal geweld in de eerste 1,000 dagen, zijn er relatief weinig meldingen over familiaal geweld uit kinderdagverblijven.

Dit is een oproep om jonge kinderen te ondersteunen en te erkennen in hun omgang met stress en trauma, vooral wanneer het trauma thuis ontstaat en zij moeten vertrouwen op secundaire zorgverleners om zich veilig te voelen. We weten dat interventies op basis van deze kennis het potentieel hebben om een diepgaande impact uit te oefenen op onze ontwikkeling en ons functioneren. Landen die niet investeren in de eerste 1,000 dagen verliezen miljarden aan economische inefficiëntie en gezondheidskosten.

Deze bijdrage werd geschreven door het ECLIPS consortium. Dat is een samenwerking tussen Expertisecentrum Resilient People University-Colleges Leuven Limburg (België), Unimore Università degli studi di Modena e Reggio Emilia (Italië), Centra Dardedze (Letland), en Pressley Ridge (Hongarije).

ECLIPS gebruikt moderne VR-technologie om de sensibilisering en vaardigheden van kinderverzorgers te stimuleren met betrekking tot het opsporen, doorverwijzen en omgaan met traumasymptomen na blootstelling aan familiaal geweld. Kinderen blijven vaak onzichtbaar op hun pad naar herstel van trauma. Het ECLIPS project is dan ook een belangrijke mijlpaal in de aanpak van familiaal geweld voor de jongste slachtoffers.