Hoe blijf je een gezin na incest?

De zestienjarige Bart heeft zijn zusje misbruikt. Dankzij een bijzondere gezinstherapie slaagt Femke, moeder van dader én slachtoffer, er toch in om het gezin bij elkaar te houden.

Het gebeurde ’s nachts en het gebeurde stilletjes. Moeder Femke Visser sliep er gewoon doorheen. Achteraf bleek het onverteerbaar. ‘Ik was er en ik heb niets in de gaten gehad.’

Het gebeurde meerdere keren per week, volgens een vast patroon. Eerst ging haar zoon Bart (16) gamen, daarna keek hij porno op het internet. Opgefokt en gespannen sloop hij vervolgens naar de kamer van zijn zusje Lies (13). Hij misbruikte haar gedurende ruim een jaar.

Toen dat afgelopen zomer uitkwam, barstte voor Femke een bom. Alles lag aan scherven, vertelt ze: haar zelfvertrouwen, haar gemoedsrust, haar wereldbeeld.

Als moeder van opgroeiende kinderen had ze zich allerlei rampspoed wel eens voorgesteld: spijbelen, blowen. ‘Maar dit had ik nooit kunnen bedenken. Ik had het ook nooit wíllen bedenken: ze zijn allebei je eigen bloed, waar je van houdt, waar je vertrouwen in hebt, waar je vertrouwen in wílt hebben.’

Het drama voltrok zich in een alleenstaand huis op een woonerf in de Randstad (het langzamer­hand aan­een­groei­en­de ste­den­com­plex aan de west­rand van Ne­der­land, nvdr.), dat nu vol verhuisdozen staat. ‘We gaan weg van deze besmette plek’, verklaart moeder Femke – hun nieuwe huis ligt vijfentwintig kilometer verderop. Het interview vindt plaats aan een plastic campingtafel, de meeste meubels heeft ze al verkocht via tweedehandswebsites. Op een nog niet verkocht dressoir staat een foto van Lies in een romantische jurk. Lange blonde haarlokken omlijsten een fijn gezichtje.

Wat bezielde Bart om zich gedurende ruim een jaar aan zijn zusje te vergrijpen? Waarom deed hij wat hij deed?

De dader zelf heeft geen zin in een interview, hij laat zich maar even beneden zien: een blonde jongen op sneakers in een beige poloshirt, normaal postuur.

Bart heeft een disharmonisch intelligentieprofiel, vertelt zijn moeder: hij kan goed praten, waardoor mensen hem overschatten. Intussen snapt hij eenvoudige dingen niet en vindt hij het moeilijk zich in anderen te verplaatsen. Zijn gedrag was altijd problematisch, op zijn tiende kreeg hij de diagnose ‘chronisch depressief’.

Bart is ook gameverslaafd, hij was altijd ongelukkig op school, had weinig vrienden. Thuis was het turbulent: zijn vader mishandelde hem én zijn moeder. Voor Femke was dat uiteindelijk de reden om van haar agressieve man te scheiden. Vlak daarna begon Bart ’s nachts naar de kamer van zijn zusje te sluipen.

Waarom deed Bart wat hij deed? Het is gissen en eenduidig zal het antwoord nooit zijn. ‘Seks is een manier om met stress om te gaan’, weet Erik van Tongeren, de therapeut van het gezin, die bij het interview aanwezig is. ‘Maar er zijn altijd meerdere oorzaken. Bart heeft een geschiedenis van fors huiselijk geweld, hij stond onder grote spanning, hij misbruikte zijn zusje. Andere jongens slopen een bushokje.’

Volgens Van Tongeren, die vanuit het geestelijkegezondheidscentrum (ggz) De Viersprong verschillende probleemgezinnen begeleidt, wakkert porno vaak het vuur aan. ‘Porno is bijna altijd een medeoorzaak. Kinderen spelen het na. Bart had daarnaast nog die gameverslaving, hij leefde van kick naar kick.’

Omdat Bart zelf niet zo makkelijk praat over wat hem bewoog, blijft het gissen naar de motieven, waarschijnlijk ook voor hemzelf. Maar hij dééd het, en zijn jongere zusje, dat niet tegen hem opgewassen was, liet hem begaan totdat ze vorige zomer wél aan de alarmbel trok.

Manager van tachtig man

Incest. Het is ook een woord als een bom. Het roept bij anderen afkeer en afwijzing op en bij de betrokkenen veel schaamte.

Haast niemand in hun omgeving weet ervan, maar onder een pseudoniem wil moeder Femke er wel over vertellen.

Met zoiets groots knokken in stilte is zwáár, weet ze. ‘Het gevoel dat je zoon je dochter zoiets aandoet, dat kun je als moeder met niemand delen. Ik hoop dat andere ouders die zoiets meemaken zich minder eenzaam voelen als ze dit lezen.’

Hoeveel lotgenoten Femke heeft, is onbekend. Jaarlijks komen in Nederland bijna duizend verdachten van kindermisbruik voor de rechter; zeventien procent van hen is zelf minderjarig.

Maar dat is slechts het topje van de ijsberg want slechts een heel klein deel van de slachtoffers doet aangifte. Vooral bij misbruik binnen de familie houden slachtoffers hun mond, uit schaamte maar ook omdat ze het niet op hun geweten willen hebben dat hun familie uiteenvalt.

Incest, het ene kind dat het andere kind verkracht. Er moet iets mis zijn met ouders die zulke ellende in hun gezin meemaken, toch?

Het is niet moeilijk om Femke te portretteren als een getroebleerde vrouw, met een geschiedenis die al moeilijk was ruim voordat haar zoon haar dochter begon te molesteren. Femke werd zelf als jong meisje misbruikt door een vriend van haar ouders. Later trouwde ze met een man – inmiddels haar ex – die haar én Bart als klein jongetje mishandelde en kleineerde. ‘Rotjoch‘, zo noemde hij Bart. ‘Kutjoch.’ Midden in de winter zette hij zijn zoontje zonder jas, schoenen of sleutel buiten, waarna hij zelf op de sofa ging slapen.

Ook na de scheiding waren Femke en de kinderen niet veilig voor hem. Haar ex bleef hen stalken, schopte nog wel eens een gat in de deur. Ze was bang voor hem, zegt Femke. ‘Er was een heleboel gedoe in ons gezin. Dat Lies in die periode slecht sliep, vond ik toen niet abnormaal.’

Dat haar zoon heel veel zat te gamen, was haar wel opgevallen, maar dat hij ook veel porno keek, wist ze niet. ‘Het zat niet in mijn systeem om dat te controleren. Dat incest niet mag, daar spreek je ook niet over in de opvoeding. Het is zo volstrekt logisch dat je van je zus afblijft, dat ik het nooit heb gezegd.’

Maar wie tegenover Femke aan de campingtafel zit, ziet vooral haar kracht. Ze is eerlijk, deze vrouw met bril, kort kapsel en een intelligente blik. In heldere zinnen durft ze pijnlijke waarheden te benoemen, een kwaliteit die ze vast ook inzet op haar werk. Femke geeft bij een groot bedrijf leiding aan tachtig man. Dat ze zo’n verantwoordelijke functie vervult, verbaast gezinstherapeut Van Tongeren niet, vertelt hij later. ‘Ze is duidelijk in wat ze wil én ze straalt uit dat je bij haar terechtkunt. Zo’n leidinggevende zou je best willen hebben, ja.’

Thuis kwam die manager voor de moeilijkst denkbare opgave te staan: haar gezin bij elkaar houden nadat de bom was ontploft. Een diepe wens die voor haar toch lastig te vervullen is. ‘Want hoe kun je de een beschermen en toch ook houden van de ander? Dat vraagt bijna om een gespleten persoonlijkheid.’

Eén gedachte houdt haar op de been: Lies is er niet bij gebaat als Bart uit huis wordt geplaatst, als het slecht met hem zou gaan. ‘Dat besef maakt dat ik over dat steen-in-mijn-maaggevoel stap. Die steen in mijn maag is dat ik boos ben op mijn zoon.’

Een hels gesprek

Ze waren net klaar met eten, Femke en haar nieuwe partner Johan, met wie ze een half jaar na haar scheiding was gaan samenwonen. Het was warm buiten, terrasjesweer, en Femke voelde zich nog niet helemaal hersteld na een operatie. Toen ging de telefoon: ‘Hallo, met Lies.’

Haar dochter kampeerde met een vriendinnetje op een Nederlandse camping. ‘Als ze belt, verwacht je dat ze verliefd is geworden, of gevallen is. Normale dingetjes. Maar je verwacht niet dít. Ik voelde echt een schok, ook fysiek’, herinnert Femke zich.

Lies wás inderdaad gevallen, ze belde vanuit een ziekenhuis. Maar de schok werd veroorzaakt door iets anders: ‘Mam, ik wil je iets zeggen. Bart heeft me misbruikt.’

Femkes oren begonnen te suizen. Nee, dacht ze. Nee. Dit kan niet waar zijn. Dit wil ik niet. Dit kan ik niet aan.

Met bonzend hoofd liep ze naar boven, waar haar zoon zat te gamen. ‘Ik vroeg: “Kan er iets van waar zijn?” Bart zei: “Ja.”‘

Daarna volgden de gebeurtenissen elkaar snel op. Femke reed naar het ziekenhuis, honderd kilometer verderop. Dat had inmiddels Veilig Thuis ingeschakeld, een meldpunt voor huiselijk geweld. En dat zorgde ervoor dat Lies pas naar huis mocht als er een veiligheidsplan was gemaakt. Het meisje mocht geen enkel risico meer lopen.

Er kwam een alarm op haar kamerdeur, geluidloos binnensluipen is er sindsdien niet meer bij. Het gezin maakte ook een strenge afspraak, die tot op heden geldt: Bart en zijn zusje zijn nooit meer met z’n tweeën alleen thuis, ze staan permanent onder toezicht.

In die tijd deed ook Van Tongeren zijn intrede in het gezin: hij hielp Femke en Bart om hun gezinsleven weer op te bouwen, stapje voor stapje, volgens de Amerikaanse behandelmethode MST-PSB – voluit Multisystemic Therapy for Youth with Problem Sexual Behaviors, multisysteemtherapie voor problematisch seksueel gedrag. Daarbij komt de therapeut aan huis en biedt hij hulp op maat.

Bart werd niet naar een instelling gestuurd, zoals in dit soort situaties vaak gebeurt, maar door Van Tongeren behandeld in zijn eigen huis. Daarnaast kreeg Lies – helaas met serieuze vertraging – haar eigen hulpverlener. Dat is beter, legt Van Tongeren uit. ‘Het is niet handig om de therapeut van dader én slachtoffer te zijn. Je hebt met loyaliteit te maken.’

Hoofdrolspelers in deze intensieve therapie zijn de ouders, Femke in dit geval. In een zogeheten ophelderingsgesprek moest ze Bart heel precies vragen wat hij met Lies had gedaan en hoe vaak, wat hij daarbij dacht en voelde en of hij zich ooit heeft afgevraagd hoe dit alles voor zijn zusje moet geweest zijn.

Moeder van dader én slachtoffer

Het is essentieel dat de dader erkent wat hij zijn slachtoffer heeft aangedaan en daar ook de volle verantwoordelijkheid voor neemt. ‘Je wilt dat het voor Bart een gesprek wordt dat hij nóóit meer vergeet’, zegt Van Tongeren. ‘Daarom is het zo belangrijk dat zijn moeder het voert. Aan haar alles opbiechten is moeilijker dan aan de therapeut.’ Voor Femke was het intussen ‘hels’ om door te vragen naar pijnlijke details. ‘Maar omwille van Lies wilde ik die toch weten.’

Alleen al zo’n gesprek voeren, is een belangrijk onderdeel van de therapie: niet alle ouders zijn daartoe in staat. ‘Ouders moeten tegen hun kind kunnen zeggen: “Ik keur je gedrag af, maar ik hou wel van je.” Dat lukt niet iedereen. De afkeer is vaak groot’, zegt klinisch psycholoog Charlotte Boonstra, bij De Viersprong verantwoordelijk voor de MST-PSB-behandeling. ‘We hebben wel eens een vader gehad die naar school ging om zijn zoon in elkaar te slaan.’

Maar Femke ging door, ook als is ze ‘nog steeds voor een stuk boos’ op haar zoon. Sinds afgelopen zomer leerde ze veel: ze stelt meer grenzen in de opvoeding en samen met Van Tongeren helpt ze Bart om zijn gameverslaving te beteugelen en ook andere dingen te ondernemen: een job, een sport. Moeder en zoon praten ook meer, zegt Femke. ‘Als Bart nu vervelend doet, dan ga ik dat vaker uitrafelen met hem: waarom doe je dit, wat is er gebeurd, welke gedachten en gevoelens volgden daarop?’

Ook de band tussen Bart en zijn stiefvader is verbeterd, vertelt Johan, die aan de campingtafel is bijgeschoven. Type ruwe bolster, blanke pit, leren vest, geen prater, minder hoog opgeleid dan zijn vriendin. Dankzij de gesprekken die het gezin voerde onder begeleiding van de therapeut kan hij nu ‘genuanceerder met dingen omgaan’, zegt hij. ‘Ik heb een kort lontje, ik irriteer me en dan moet ik me vastbijten in de tafel. Vroeger ontplofte ik, nu kan ik makkelijker zeggen: oké, ik ga even wandelen.’

En nee, hij heeft niet overwogen om zijn nieuwe gezin in de steek te laten toen dat met zo’n onaangename verrassing op de proppen kwam. ‘Ik laat me er niet door uit het veld slaan. Het leven zit vol ellende. Ik zou voor elke scheet kunnen weglopen.’

Nu is de therapie bijna afgerond. Het gezin gaat verder na de explosie, een deel van het puin is geruimd. Met Lies gaat het redelijk goed, zegt Femke: ‘Ze slaapt weer beter, ze heeft veerkracht, ze is een vechter.’

En hoe gaat het met Femke, de manager van tachtig man, de moeder in een incestgezin? ‘Ik heb wel eens gedacht: als je niet zo krachtig bent, ga je hieraan onderdoor. Ik heb ook op het randje gestaan. Veel zelfverwijten. Men heeft me weleens gevraagd: hoe dóé je dat, de moeder zijn van dader en slachtoffer tegelijk? Maar dat is de vraag niet. Ik dóé het niet, ik bén het.”

Vijf maanden wachten

Lies moest lang wachten op hulp. De MST-PSB-therapie is ‘dadergericht’ omdat het seksueel misbruik móét stoppen. Moeder Femke is heel blij met de hulp die haar zoon en gezin kregen. Maar de hulp aan haar getraumatiseerde dochter kwam veel trager op gang. Lies moest er vijf maanden op wachten.

Voor Lies, die slecht sliep en heel schichtig was, moest ze hulp vragen in het circuit van de geestelijkegezondheidszorg voor de jeugd, onder meer bij het wijkteam en het Centrum voor Jeugd en Gezin: ‘Al die hulpverleners willen je weer op een andere manier ondervragen. Op het laatst zei ik: nu vertel ik het verhaal niet meer.’

Na vijf maanden kreeg Lies eindelijk de traumabehandeling (onder meer een EMDR-therapie), en die heeft haar enorm geholpen. ‘Bart was toen al bijna klaar met zijn therapie, Lies moest nog beginnen.’

Erik van Tongeren was de therapeut van haar zoon, en niet verantwoordelijk voor de behandeling van haar dochter. Maar hij neemt Femkes kritiek ter harte, zegt hij. In Barts therapie was er ook voor Lies aandacht, ze was aanwezig bij gezinsgesprekken en Van Tongeren sprak ook intensief met haar en haar moeder alleen. Maar de volgende keer zal hij meer aandringen op een snellere behandeling van het slachtoffer.

Hulp aan huis voor de dader

Als seksueel misbruik aan het licht komt, worden jeugdige daders vaak uit huis geplaatst. Ze komen terecht in een kliniek, al dan niet met een behandelprogramma voor seksueel grensoverschrijdend gedrag. Geen ideale oplossing, vindt klinisch psycholoog Charlotte Boonstra van ggz-instelling De Viersprong in Rotterdam. ‘Je hebt daar vaak allemaal boefjes bij elkaar. Als zo’n jongen weer thuiskomt, dan is de school vaak niet op de hoogte en weten de ouders zich nauwelijks raad.’

Daarom is Boonstra voorstander van MST-PSB. In Nederland biedt alleen De Viersprong (sinds 2009) die intensieve vorm van gezinstherapie aan. Daarbij komt de therapeut aan huis.

Het eerste doel is uiteraard het stoppen van het misbruik door middel van een veiligheidsplan: het slachtoffer (vaak een jonger zusje of stiefzusje, maar soms ook iemand buiten het gezin) moet weer veilig zijn. Soms moet de dader korte tijd elders gaan wonen. Daarna gaan de therapeut, de dader en zijn ouders samen ook andere problemen oplossen: op school, op de sportvereniging, in de vriendenkring.

Het is een relatief dure behandeling, zegt Boonstra, omdat de therapeut vele uren per week in het gezin investeert en 24/7 beschikbaar is. Een groepstherapie is goedkoper: ‘Maar een behandeling met opname in een kliniek is weer vele malen duurder.’

In Amerika is MST-PSB onderzocht en effectief bevonden en ook de resultaten van De Viersprong zijn goed. Tot nog toe zijn in Zuid-Holland en Brabant bijna tweehonderd gezinnen behandeld, en slechts enkele daders gingen op seksueel vlak opnieuw in de fout.