Historicus Douglas Selvage: ‘Complottheorieën over corona kunnen catastrofale gevolgen hebben’

Heel wat mensen geloven nog altijd dat hiv gemaakt werd in een Amerikaans laboratorium. En ook rond corona wordt veel valse informatie verspreid. Historicus Douglas Selvage legt uit hoe effectief leugencampagnes kunnen zijn.

Douglas Selvage was projectleider van de ‘Stasi-Unterlagen-Behörde’, een Duits overheidsinitiatief dat Stasi-documenten archiveert. Samen met Christopher Nehring onderzocht hij de complottheorieën over aids die verspreid werden door de Stasi en de KGB, de geheime dienst van de Sovjet-Unie. De leugencampagne bereikte mensen over de hele wereld. Vandaag zien we dat opnieuw gebeuren: complottheorieën over het coronavirus verspreiden zich als een lopend vuurtje. En dat kan zware gevolgen hebben.

Er worden veel leugens verspreid over het coronavirus, bijvoorbeeld op websites die banden hebben met de Russische regering. Is dat een nieuw fenomeen?

Selvage: Neen, zoiets zagen we in de jaren 80 ook. Toen verspreidden de KGB en de Stasi complottheorieën over het virus dat aids veroorzaakt. Hiv zou een biologisch wapen zijn dat ontwikkeld werd in Fort Detrick, een Amerikaans lab. De campagne werd ‘Operation Denver’ genoemd.

Vandaag hebben we Facebook en Twitter. Hoe werd desinformatie toen verspreid?

Selvage: De Sovjet-Unie gebruikte daarvoor haar eigen kranten. Die werden natuurlijk ook buiten het Oostblok gelezen. Daarnaast hadden ze agenten en onofficiële medewerkers in het Westen. Ook zogenaamde contactpersonen speelden een grote rol. Dat waren mensen die niet wisten dat ze in contact stonden met medewerkers van de geheime dienst en zo onopgemerkt beïnvloed werden. Vaak ging het om mensen die al langer bespeeld werden door de binnenlandse en buitenlandse politiek van de USSR, waardoor ze valse informatie gingen verspreiden. Zij publiceerden de verhalen van de KGB en de Stasi zonder dat er een duidelijke connectie was met de Sovjet-Unie of de DDR. Vandaag is zoiets door het sociale netwerk veel gemakkelijker geworden.

Welke rol speelde de Stasi?

Selvage: De Stasi hielp de KGB door haar netwerk beschikbaar te stellen. In dat netwerk zaten bijvoorbeeld journalisten die de DDR-bioloog Jakob Segal interviewden en die zo bewust of onbewust de KGB en de Stasi in de kaart speelden. Zo vonden de leugens ook ingang tot het Westen. Er zijn aanwijzingen dat de buitenlandse geheime dienst van de DDR de documentaire ‘Aids – Die Afrikalegende’ meefinancierde. Die film werd meerdere keren getoond op de West-Duitse televisie, en de Engelse versie werd ook uitgezonden op het Britse Channel Four. De regisseurs ontkenden dat de DDR hen financieel ondersteund had; maar documenten van de Bulgaarse geheime politie bewijzen het tegendeel.

Welke rol speelde de Berlijnse bioloog Jakob Segal?

Selvage: Hij werkte onofficieel voor de Stasi en de KGB. De Stasi bood hem achter de schermen hulp bij zijn onderzoek. Ze brachten hem ook in contact met onofficiële medewerkers en journalisten die ‘bekend waren’ bij de buitenlandse geheime dienst van de DDR. Daarnaast hebben ze zijn onderzoek afgeschermd voor geheime diensten uit het Westen.

Beide geheime diensten deden er dus alles aan om valse informatie te verspreiden. Hoe succesvol was die campagne?

Selvage: Zeer succesvol. Vandaag vind je op internet nog altijd publicaties die de Fort-Detrick-complottheorie in verband brengen met hiv. Als je zoiets leest, mag je ervan uitgaan dat de oorsprong van die informatie bij de KGB ligt, al is het misschien indirect. In de jaren 80 waren er zelfs in de VS een aantal rechts-radicale samenzweringstheoretici die de fabels van de KGB oppikten, ontwikkelden en verspreidden.

Wat waren de effecten van deze desinformatie in Afrika?

Selvage: Daar is de versie van de KGB met hulp van de Stasi heel wijdverspreid geraakt. Mensen geloofden dat het virus een biologisch wapen van de Amerikanen was en negeerden daarom de adviezen van wetenschappers en dokters. Die logica was simpel en bijzonder gevaarlijk. Als onderzoekers en hulpdiensten niet weten waar een virus werkelijk vandaan komt, hoe moeten ze de mensen dan goed informeren en behandelen? Niemand geloofde dat voorbehoedsmiddelen, tests en medicatie tegen het virus zouden beschermen. Complottheorieën en desinformatie kunnen levensgevaarlijk zijn.

Uiteindelijk vonden de leugens ook ingang in de samenleving zonder tussenkomst van de KGB of de Stasi. Was dat het doel van de geheime diensten?

Selvage: Ja, dat was net het hele idee. Het onderwerp zo populair maken dat anderen het overnemen en verspreiden zonder tussenkomst van de KGB, dat was het doel van de communistische geheime dienst. Zo publiceerde de conservatieve Londense krant Sunday Express een interview met professor Segal. Dat viel bij de KGB natuurlijk in goede aarde, want andere kranten namen dat interview over. Dat is succesvolle desinformatie: zorgen dat de leugen zich zelfstandig verspreidt en gezien wordt als de juiste versie van een gebeurtenis.

De leugens zijn zo’n 30 tot 40 jaar oud, maar vandaag geloven sommigen ze nog altijd. Was het de meest succesvolle propagandacampagne van de KGB?

Selvage: Het is onomstreden een van de meest succesvolle operaties waar de KGB en de Stasi ‘actieve maatregelen’ gebruikten. In de VS deden al samenzweringstheorieën over hiv de ronde, dat droeg ook bij tot het succes. Mensen geloofden dat de regering het virus had ontworpen om homoseksuelen en afro-Amerikanen te doden. De KGB is daarop verdergegaan. Ze hebben wat elementen toegevoegd en de theorie verder verspreid.

Zijn er sindsdien nog pogingen geweest om zulke campagnes te herhalen?

Selvage: Sinds het einde van de Koude Oorlog is dat verschillende keren gebeurd. Tijdens de ebolacrisis hebben de Russische media bijvoorbeeld dezelfde fabel verspreid. Het virus zou in een Amerikaans lab ontworpen zijn. Ze hebben alleen de naam van het virus en de plaats van het lab veranderd.

Hoe gevaarlijk zijn zulke theorieën?

Selvage: De VS heeft veel problemen gehad door de samenzweringstheorieën rond hiv. Het aanzien van het Amerikaanse leger is in sommige delen van de wereld enorm gedaald, omdat mensen dachten dat de soldaten die in het buitenland gestationeerd waren het virus zouden verspreiden. Maar nog veel erger waren de dodelijke gevolgen voor de Afrikaanse bevolking. Patiënten lieten zich niet behandelen en negeerden adviezen van dokters. Daardoor zijn veel mensen gestorven.

Wat betekent dat voor de desinformatie die verspreid wordt rond het coronavirus?

Selvage: Zulke theorieën werken vijandigheid in de hand. De KGB wilde dat iedereen die aan aids leed de Amerikanen zou haten. Vandaag zien we dat in China de theorie circuleert dat corona een biologisch wapen van Amerika is. Als mensen geloven dat de VS hun vrienden en familie doodt, wekt dat haat op en beschadigt het internationale relaties. We zien dat ook in de VS gebeuren. Daar geloven sommigen dat het virus in een biologisch laboratorium in Wuhan werd gemaakt. Dat is net zo dramatisch. Desinformatie is en blijft een gevaarlijk spel.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content