‘Het stijgend aantal gedwongen opnames kan ook goed nieuws zijn’

‘Zou het niet kunnen dat het hoger aantal gedwongen opnames betekent dat er meer aandacht is voor psychisch lijden en het belang van behandeling?’ vraagt Kirsten Catthoor die stilstaat bij stijgende cijfers, die doorgaans negatief worden geduid.

Zorgnet-Icuro verzamelde cijfers over de evolutie van het aantal gedwongen psychiatrische opnames van de afgelopen jaren. Zoals verwacht blijven die in stijgende lijn gaan. In de analyses wordt deze trend negatief geduid: gedwongen opnames zijn stigmatiserend en traumatiserend, omwille van de dwang die ermee gepaard gaat. Ze worden misbruikt om maatschappelijke overlast snel en efficiënt te bestrijden. Bovendien zou de coronacrisis nauwelijks tot geen invloed hebben op de zorgwekkende evolutie. Maar misschien is deze tendens van meer gedwongen opnames ook wel goed nieuws.

Een gedwongen opname is een juridische maatregel. Een Vrederechter of Procureur des Konings neemt het besluit dat een kwetsbare persoon in een acute psychiatrische crisis verplicht moet worden opgenomen. Omdat die een gevaar betekent voor zichzelf of anderen, en omdat er geen geschikt behandelalternatief voorhanden is. Vaak is een gedwongen opname voor de betrokken patiënt de maatregel van de laatste kans om tot behandeling te komen. Niet zelden is er na het herstel als gevolg van de gedwongen behandeling dankbaarheid dat het besluit werd genomen. Voor familieleden kan het een opluchting zijn omdat er een lange lijdensweg aan vooraf gegaan. Maar het is en blijft een juridische maatregel die met vrijheidsberoving gepaard gaat, en daar moet uiteraard met de grootste omzichtigheid omgesprongen worden. Het kan en mag nooit gebeuren dat maatschappelijke problemen die strikt genomen niet tot het domein van de psychiatrie behoren, via een gedwongen opname “opgelost” worden. Bijvoorbeeld geluidsoverlast, partnergeweld, doolgedrag of criminaliteit. Rigoureus blijven waken over de strikte toepassing van de voorwaarden van de wet moet altijd de basis blijven. Het betrekken van een psychiater bij het besluit zou ook standaardprocedure moeten zijn.

De stijgende cijfers kunnen immers de indruk wekken dat een gedwongen opname als gemakkelijkheidsoplossing wordt ingezet. Op spoedgevallen om snel en efficiënt een doorbraak te forceren in ingewikkelde crisissen. Bij politiediensten om scenario’s van Jonathan Jacob en Jozef Chovanec te vermijden. Bij het Parket om zich in te dekken tegen een foute inschatting van medisch-psychiatrische urgenties. Maar is dat wel zo? Zou het niet kunnen dat het hoger aantal gedwongen opnames betekent dat er meer aandacht is voor psychisch lijden en het belang van behandeling?

Op spoedgevallendiensten ziet men al jaren een spectaculaire stijging in de aanmeldingen voor psychische problemen. Er zijn niet alleen de problemen van middelenmisbruik en intoxicaties, waarbij zorgvuldige medische monitoring noodzakelijk is. Er zijn de relationele crisissen met dreigende escalatie van geweld. Automutilatie en zelf-agressie waarbij specialistische wondzorg moet gebeuren. Beangstigende zelfmoorpogingen van jonge mensen die de hulpverlener zelf uit balans kunnen brengen. Bij elke aanmelding wordt een medisch én psychiatrisch uitgebalanceerde hulpverlening verwacht, die aansluit bij de behandelnoden van die specifieke patiënt. Meestal lukt dat ook en kunnen er afspraken gemaakt worden met de huisarts, de ambulante psycholoog of psychiater, het outreach team, of meer gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg. De inzet van spoedgevallendiensten voor mensen met psychiatrische problemen is de laatste jaren spectaculair toegenomen. Dat is toe te juichen en bevestigt de maatschappelijke tendens dat somatische en psychische problemen evenveel aandacht verdienen. Dat men op spoedgevallendiensten meer gedwongen opnames opstart, kan hiervoor als bewijs gezien worden. We laten niemand aan zijn lot over, en zoeken een geschikte behandeling. Zeker voor iemand die wilsonbekwaam is door psychische problemen.

Ook de Parketten en Vredegerechten zijn in tegenstelling tot vroeger veel toegankelijker geworden voor overleg over mensen met psychiatrische problemen. Het is een misverstand dat juridische beslissingen over moeilijke ethische kwesties zoals een gedwongen opname lichtzinnig worden genomen. De meeste magistraten laten zich nauwgezet informeren door familieleden, artsen en politiediensten vooraleer ze tot het besluit van gedwongen opname overgaan. In een grootstedelijke context zoals in Antwerpen of Brussel zijn psychiatrische crisissen verhoudingsgewijs veel frequenter. Er is niet alleen de overprikkeling eigen aan de stad, maar ook zijn er meer sociaal kwetsbare personen door armoede, dakloosheid en migratie. Getraumatiseerde vluchtelingen die ronddolen in compleet ontredderde psychische toestand eisen aandacht op van hulpverleners en politiediensten. Het getuigt van maatschappelijke betrokkenheid dat magistraten vandaag ook voor deze uitermate broze mensen een oplossing proberen te vinden. Met een gedwongen opname als het echt niet anders kan. Ruwe aantallen vertellen lang niet het hele verhaal.

De stelling dat de coronacrisis geen invloed heeft op de cijfers van gedwongen opnames in de psychiatrie behoeft toch enige nuancering. Hoewel de stijging in aantal gedwongen opnames van 2019 tot 2020 inderdaad kleiner is (+2.73%) dan die tussen 2018 en 2019 (+7.41%) en die tussen 2017 en 2018 (+12.45%), heeft de pandemie wel degelijk effect gehad op het instellen van een juridisch statuut bij sommige mensen met psychische problemen. Gedwongen opnames die er zonder de corona-gezondheidscrisis niet zouden zijn geweest. De indruk van professionals in het werkveld is dat bepaalde kwetsbare mensen zich door het wegvallen van structuur niet meer hebben kunnen handhaven, terwijl ze daar in niet-covidtijden wel altijd in geslaagd zijn. Er waren de familieleden die door de lockdown moesten afhaken in de veeleisende zorg voor psychisch kwetsbare personen, wat tot herval en gedwongen opname aanleiding gaf. De forse toename in gebruik van allerlei middelen, omdat er geen sociale controle meer bestond, bracht meer dan eens een dringende opnameverplichting teweeg. Jongeren in nood waarvoor er altijd een tekort in behandelcapaciteit is geweest, die in schrijnende situaties terecht kwamen en waarbij alleen een gedwongen opname veiligheid kon bieden. Maar de vraag is of al deze juridische ingrepen per se als iets negatief moeten worden gezien.

De geestelijke gezondheidszorg is als sector van oudsher financieel slecht bedeeld. De toenemende aandacht voor psychisch lijden maakt dat deze onrechtvaardigheid steeds scherper in beeld komt en dat is op zich hoopgevend en gunstig. Het toenemend aantal gedwongen opnames kan als een gelijkaardig signaal gezien worden, hoe contra-intuïtief dat ook aanvoelt. De Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie pleit voor een beduidend hogere inzet van middelen voor de populatie psychisch kwetsbare patiënten die onder gedwongen statuut worden geplaatst. Meer personeel inzetten rondom deze opgenomen mensen leidt tot minder dwang en daardoor minder negatieve belevingen omtrent het gebeuren. Voldoende hoog gespecialiseerde observatie- en behandelcapaciteit voorzien voor personen in ernstige acute crisissen in grote steden kan bovendien de noodzaak van gedwongen opname verminderen, wat uiteindelijk het streven moet blijven. In het kader van de ambitie om op termijn minder juridische maatregelen in te stellen, moet er meer aandacht komen vroegdetectie van ernstige psychische problemen en tijdig starten met het behandelen ervan, door reductie van wachttijden en inzet van aanklampende zorg. Het is tenslotte ook essentieel om de herziening van de wet gedwongen opname, waarvoor al het voorbereidende werk al is verricht, snel door te voeren. Het zal de geestelijke gezondheidszorg humaner en kwaliteitsvoller maken. Het antwoord op de vraag of de stijging in gedwongen opnames het glas halfvol maakt of halfleeg, hangt alleen maar af van hoe je het bekijkt.

Kirsten Catthoor is wetenschappelijk secretaris van de Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie.