Filosoof, ethicus en opiniemaker Etienne Vermeersch is overleden

Filosoof en opiniemaker Etienne Vermeersch is vorige week vrijdag op 84-jarige leeftijd overleden. Hij was professor wijsbegeerte aan de Universiteit Gent, atheïst, scepticus, maar vooral een gerespecteerde stem in tal van grote maatschappelijke debatten.

Filosoof, ethicus en opiniemaker Etienne Vermeersch (°2 mei 1934) is op vrijdag 18 januari overleden. Dat melden Dirk Verhofstadt en Johan Braeckman donderdagmiddag namens de familie.

Etienne Vermeersch overleed op vrijdag 18 januari na een langdurige ziekte in het Universitair Ziekenhuis van Gent. Het afscheid vond al plaats in intieme kring.

Er komen donderdagmiddag op Twitter tal van reacties binnen op zijn overlijden.

Volgens professor Kerkelijk Recht Rik Torfs was Vermeersch ‘een groot denker, maar ook een vriendelijk en hartelijk mens’: ‘Ik heb met hem vaak gediscussieerd, maar we hebben nooit geprobeerd mekaar echt te overtuigen. Het bleef bij een intellectueel spel waarbij steeds goede argumenten werden uitgewisseld.’ Federaal minister van Werk Kris Peeters (CD&V) bestempelt Vermeersch ‘als een scherpe en interessante stem die aanzette tot kritisch nadenken en die bakens hielp verzetten’.

Ook Vlaams minister-president Geert Bourgeois (N-VA) neemt afscheid van de moraalfilosoof, ‘een uiterst scherpzinnig en tegelijk innemend man, met een immense maatschappelijke invloed op Vlaanderen. Mijn medeleven aan zijn echtgenote’. Volgens politicoloog Dave Sinardet (VUB) speelde Vermeersch ‘een sterke rol in ons publieke debat’. ‘Hij verlegde bakens, vooral in ethische kwesties als abortus en euthanasie. Bovendien een zeer fijn man, ik houd goede herinneringen over aan onze ontmoetingen zoals een Gentse feestendebat en vooral het diner nadien.’ ‘Vermeersch was een bijzondere man, interessante denker, goed geheugen en wereldberoemd in Vlaanderen’, tweette moraalfilosoof Patrick Loobuyck.

‘Vaarwel Etienne, heerlijke man vol wijsheid en inzichten. Altijd onderbouwd, altijd helder, vaak tegen de stroom in. Veel van onze gesprekken en jouw boeken opgestoken. Denkers als jou zijn nodig in onze samenleving. Je zal een groot gemis zijn’, schrijft Gents burgemeester Mathias De Clercq (Open VLD) dan weer op Twitter.

Diepgelovig nest

Geloven deed Etienne Vermeersch al lang niet meer. Niet in een god, maar ook niet in wat hem voor waar werd voorgezegd. ‘Geloof mij niet, denk zelf na.’ Met die zes woorden relativeerde hij zichzelf, maar zette hij mensen vooral aan tot onderzoek en kritisch nadenken.

Hij kwam uit een diepgelovig nest uit Sint-Michiels bij Brugge. De burgemeester van Brugge, Dirk De fauw, reageert verrast op het overlijden van Etienne Vermeersch: ‘Ik sta even stil bij het overlijden van Etienne Vermeersch, want deze geboren Bruggeling, uit Sint-Michiels, gold als één van de grootste denkers die Vlaanderen in de afgelopen decennia heeft gekend. Hij heeft heel wat stellingen over onder andere het mens-zijn geponeerd die vaak op de (politieke) agenda zijn beland. Zelfs als je niet akkoord ging met zijn mening of visie, bezorgde hij je wel altijd stof tot nadenken. Vlaanderen verliest met hem een belangrijke en gerespecteerde stem in het maatschappelijk debat.’ De Gentse universiteit opent vrijdag een rouwregister voor Vermeersch. Het rouwregister is vanaf 11 uur beschikbaar in de aula van de universiteit in de Volderstraat in Gent. Op de persoonlijke website van Vermeersch is er ook een online rouwregister beschikbaar.

Zijn vader was een smid (later machinist en kachelhandelaar), zijn moeder was een erg gelovige katholieke vrouw. Na zijn humaniora, in het Brugse Sint-Lodewijkscollege, trad hij in 1953 in bij de strenge jezuïetenorde. Vijf jaar later, op 23 december 1958, trad hij uit omdat hij twijfelde aan de geloofwaardheid van het klooster. Na anderhalf jaar nadenken werd hij overtuigd atheïst. Dat veel mensen onschuldig lijden, zag hij als een bewijs dat de christelijke god er niet is. ‘Als God bestaat, dan zal ik hem op het matje roepen’, zei hij daarover.

Vermeersch ging klassieke filologie en wijsbegeerte studeren aan de Gentse Rijksuniversiteit, waar hij in 1967 benoemd werd tot hoogleraar. Generaties studenten aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte leerden hem kennen van de colleges waarin hij hen inleidde in de wijsbegeerte en de wetenschapsfilosofie.

Rik Van de Walle, huidig rector van de Gentse universiteit, vertelde aan persagentschap Belga dat Vermeersch een van die stemmen was ‘waar een universiteit en een maatschappij nood aan hebben: iemand die in zijn denken voor was op het maatschappelijk debat en dat debat op die manier kon beïnvloeden en vormgeven’. Van de Walle omschrijft Vermeersch nog als een ‘wijs man’. ‘Het doet pijn om afscheid te moeten nemen van Etienne Vermeersch, als filosoof, maar nog meer als mens.’

Vanaf de jaren zeventig begon Vermeersch standpunten in te nemen in het maatschappelijk debat, als woordvoerder van maatschappelijke bewegingen die ijveren voor ethische hervormingen. Zo leverde hij een grote bijdrage aan de legalisering van abortus en euthanasie in België. Op de rol die hij speelde in de totstandkoming van de euthanasiewet was Vermeersch best trots. Als lid van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek adviseerde hij het parlement en de regering over de materie.

Zelf liet hij meermaals optekenen te willen dat er aan zijn leven een einde gemaakt zou worden als hij een paar weken na elkaar zijn familieleden niet zou herkennen.

Het moeilijkste moment uit zijn carrière beleefde Vermeersch na de dood van de afgewezen Nigeriaanse asielzoekster Semira Adamu, die bij haar gedwongen repatriëring om het leven kwam. De regering plaatste Vermeersch aan het hoofd van een commissie die de regels voor uitwijzingen moet evalueren. ‘Natuurlijk kunnen we niet iedereen binnenlaten, maar geconfronteerd worden met al die individuele gevallen: dat was verschrikkelijk. Ik heb ouders gezien die zo wanhopig waren dat ze hun twee kinderen dreigden te vermoorden. (…) Hoe rationeel je ook bent, zulke beelden vergeet je nooit.’

Vermeersch roerde zich niet enkel in strikt ethische debatten. Hij werd overigens niet graag als ‘moraalfilosoof’ omschreven. Hij doctoreerde met een proefschrift over informatietheorie en cybernetica, en doceerde in wijsgerige antropologie en voerde onderzoek naar de grondslagen van de menswetenschappen en de filosofische aspecten van onderzoek naar informatica en artificiële intelligentie. Vermeersch voerde een hevige strijd tegen de pseudowetenschappen. ‘Mensen die in astrologie geloven? Je zou onmiddellijk 30 punten van hun IQ moeten aftrekken’, liet hij ooit optekenen.

Hij was stichtend lid van de Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap (SKEPP). Meer dan veertig jaar gaf hij lezingen en publiceerde hij artikels over het onderwerp. Dat bepaalde vormen alternatieve geneeskunde, zoals homeopathie, terugbetaald werden door de ziekteverzekering, was hem een doorn in het oog. ‘Straks zullen we ook voetlezen, piskijken en zelfs wijwater moeten terugbetalen’, zei hij daarover. Eenmaal mengde Vermeersch zich in het politiek-communautaire debat.

Als lid van de Gravensteengroep, een groep van twintig Vlaamse intellectuelen en kunstenaars, hield hij in 2008 een pleidooi voor een verdere staatshervorming, wat hem niet door iedereen in dank werd afgenomen. Later toonde hij zich een fel verdediger van een hoofddoekenverbod in het onderwijs en aan overheidsloketten. Overbevolking en geboortebeperking waren ook stokpaardjes van Vermeersch.

Volgens hem moest de vergrijzing opgelost worden door niet meer, maar minder kinderen te krijgen. ‘Ik zou een belangrijk deel van de ontwikkelingssamenwerking laten uitdelen in premies aan vrouwen die zich laten steriliseren’, zei hij ooit in Knack. ‘Het grote drama van mijn leven is dat ik er maar niet in slaag om mensen te overtuigen van iets wat voor mij zo evident is’, zie hij ooit. Hij en zijn vrouw waren overigens bewust kinderloos.

Volgens politiek filosoof Dirk Verhofstadt schreef hij zelf: ‘Ik sterf dankzij mijn levenswerk.’ Dat stond ook op zijn doodsprentje. ‘Maar hij voegde er uitdrukkelijk aan toe: “Ik wil geen rolmodel zijn. Iedereen moet voor zich zelf uitmaken wat hij of zij zelf doet”.’ Nog volgens Verhofstadt keek Vermeersch vorige week nog naar een nieuwsuitzending over de 12.000 scholieren die op straat kwamen voor het klimaat. ‘Die actie droeg echt zijn goedkeuring’, aldus Verhofstadt.