Ook in Vlaanderen veroorzaakt ze deining: de beslissing van de Turkse regering om Darwin uit het secundair onderwijs te bannen. Hoe staat het bij ons met de kennis en aanvaarding van de evolutieleer? ‘Moslimjongeren staan almaar negatiever tegenover het darwinisme.’
Niet alle Darwin-sceptici zijn wetenschappelijke nitwits of Bijbelfundamentalisten. Fred Hoyle, eminent Cambridge-astronoom en kosmoloog, was lang in de running voor de Nobelprijs voor de Natuurkunde. Maar hij was ook de bedenker van de als scheldwoord bedoelde term ‘bigbangtheorie’. En in zijn boek The Intelligent Universe uit 1983 poneert hij: ‘De kans dat hogere levensvormen toevallig zijn ontstaan, is zo groot als de kans dat een tornado die door een schroothoop waait een Boeing 747 in elkaar zet met de materialen van die schroothoop.’
Hoyles metafoor zou gerecycleerd worden door Harun Yahya. Die Turkse creationist verstuurde in 2007 ongevraagd een geschenk naar duizenden universiteiten en scholen in West-Europa: zijn luxueus uitgegeven Atlas of Creation, waarin hij de evolutieleer met pseudowetenschappelijke argumenten weerlegt. Yahya (pseudoniem van Adnan Oktar, een binnenhuisarchitect uit Istanbul) staat aan het hoofd van een creationistische denktank die een wereldwijd offensief voert om de suprematie van de islam over de wetenschap aan te tonen. Op zijn thuisfront begint dat aardig te lukken. Op 23 juni ondertekende president Recep Erdogan een wetswijziging die de evolutieleer als ’te complex en te controversieel’ bestempelt. Vanaf 2019 verdwijnt Darwin uit het curriculum van middelbare scholen. Alleen in het hoger onderwijs kan hij nog aan bod komen.
We horen verontrustende geluiden van leerkrachten
De maatregel valt goed bij de diepgelovige achterban van Erdogans AKP. Maar in seculiere, academische kringen botst hij op felle kritiek. Tegenstanders zien er een zoveelste poging van de president in om Turkije te islamiseren.
‘Huisnegers’
Turkse toestanden deinen tegenwoordig snel uit naar de diaspora in West-Europa. In Vlaanderen sprong Limburgs provincieraadslid Ahmet Koç voor Erdogan in de bres. Dat deed hij in 2016 ook al, na de mislukte staatsgreep in Turkije. Toen hitste hij in Beringen de gemoederen op tegen veronderstelde aanhangers van de Gülen-beweging, waarna SP.A-voorzitter John Crombez hem uit de partij zette. Vorige maand verkondigde hij op Facebook: ‘De evolutietheorie is volledig in strijd met de (religieuze) voorschriften.’ In dezelfde post zette hij moslims die daarover een andere mening hebben weg als ‘house negroes’. Meteen stond de telefoon van Dyab Abou Jahjah roodgloeiend. Jahjah, een zelfverklaard agnosticus en rationalist, staat op het punt met Koç een nieuwe politieke beweging te lanceren. Kon hij leven met een creationist als running mate? Ja, zo klonk het. In hun partij is iedereen welkom, of je nu gelooft in Darwin of in Adam en Eva. ‘Het is een keuze voor diversiteit.’
In het Vlaamse onderwijs liggen de zaken complexer. De evolutieleer behoort in het secundair onderwijs tot de eindtermen: daarop baseren de verschillende netten hun leerplannen, die ze vervolgens in leerboeken en syllabussen vertalen. Volgens eindterm ‘Biologie 10’ moeten aso-leerlingen tegen het einde van de derde graad wetenschappelijk onderbouwde argumenten kunnen geven voor de biologische evolutie van organismen, de mens inbegrepen. In het bso is eindterm ‘Natuurwetenschappen 35’ even expliciet. In de veel algemenere eindtermen van het basisonderwijs wordt niet over de evolutie gerept. Toch komt Darwin om de hoek kijken: in menig klaslokaal hangt een met dinosaurussen geïllustreerde tijdlijn die ergens in de jura vertrekt. Die kun je moeilijk verzoenen met het scheppingsverhaal uit het boek Genesis.
Godsdienst en niet-confessionele zedenleer vallen niet onder de eindtermen en ontsnappen aan de algemene onderwijsinspectie. Toch mogen de betrokken leerkrachten de evolutieleer niet met religieuze argumenten als onzin afdoen. Diverse Vlaamse onderwijsdecreten zijn glashelder: de leerplannen voor godsdienst, niet-confessionele zedenleer of cultuurbeschouwing moeten de eindtermen en ontwikkelingsdoelen respecteren.
Kokosnoten kraken
Dat is geen overbodige garantie, vindt Stefaan Blancke van de vakgoep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap aan de Universiteit Gent. ‘We horen verontrustende geluiden van leerkrachten biologie en natuurwetenschappen: als ze over de evolutieleer beginnen, protesteren leerlingen geregeld vanuit hun religieuze overtuiging. Wetenschappelijke argumenten willen die jongeren niet horen. Soms saboteren ze de les zelfs of lopen weg uit de klas. Anderen proberen de leerkracht onderuit te halen met eigen gezagsargumenten. Dat de evolutieleer niet strookt met het scheppingsverhaal uit de godsdienstles, bijvoorbeeld. Of ze schermen met theorieën en de bijbehorende filmpjes die ze op het internet vinden.’
Als assistent van professor Johan Braeckman was Blancke nauw betrokken bij de viering van het Darwinjaar 2009. Hij is ook een van de samenstellers van Creationism in Europe, een standaardwerk uit 2014 over de geschiedenis en opmars van evolutienegationisme op het oude continent. ‘Dat is zeker geen typisch islamfenomeen’, zegt hij. ‘Het oerkatholieke Polen, Nederland met zijn zwartekousenkerk, de Griekse en Russische orthodoxie: creationisme vindt op vele plaatsen een vruchtbare bodem.’
‘Dat alle ogen nu op Turkije gericht zijn, is eigenlijk ironisch. Het is onrechtstreeks te danken aan de Amerikaanse Young Earth Creationists, evangelische zendelingen die in de jaren 60 expedities naar Turkije organiseerden om materiële bewijzen voor het scheppingsverhaal te zoeken, zoals de ark van Noach – die zou op de berg Ararat gestrand zijn. Die Jonge Aarde-strekking volgt het boek Genesis letterlijk: God heeft de wereld 6000 à 10.000 jaar geleden in 6 dagen geschapen. Aanhangers springen creatief om met bewijzen die hun overtuiging tegenspreken. Neem de fossielen van vleesetende dino’s, zoals de tyrannosaurus rex. Waarom heeft die klauwen, als je gelooft dat alle schepsels voor de zondeval intrinsiek goed waren en elkaar niet opaten? Het antwoord: “Om de kokosnoten te kraken waarmee ze zich toen voedden.”‘
De rol van de Jonge Aarde-stroming is opmerkelijk. Op zich heeft de islam geen probleem met de leeftijd van het universum of de aarde. Honderdduizend of miljoenen jaren, dat is geen punt. ‘Wat moslims zoals Harun Yahya wel doet steigeren’, zegt Blancke, ‘is de evolutie van het leven op aarde en in het bijzonder die van de mens. Creationisme, het is een vlag die vele ladingen dekt. Naast de Jonge Aarde of het islamitische creationisme van Yahya heb je nog de recentste variant, intelligent design. Sommige aanhangers daarvan aanvaarden wel evolutie, maar in bepaalde vormen van complexiteit zien ze de hand van een ontwerper.’
Weggescheurd
Creationisme in Vlaamse scholen? Bij de Algemene Onderwijsinspectie willen ze de zaak niet opblazen. ‘Ik heb er nog maar weinig van gemerkt’, zegt Marina Droessaert, die vijftien jaar als inspecteur wetenschappen op de teller heeft. ‘Een school wordt gemiddeld één keer om de negen jaar doorgelicht. Dat gebeurt steekproefgewijs; we kunnen niet telkens alle wetenschapsvakken onder de loep nemen. Maar dit kunnen we wel stellen: de eindterm “evolutie” wordt gerespecteerd.’
‘Dat betekent niet dat leerlingen per se als overtuigde darwinisten moeten uitstromen. Het komt erop aan dat ze de wetenschap achter de evolutieleer begrijpen. Wat ze privé geloven, is onze zaak niet. Zo werkt het ook in het hoger onderwijs. Er zijn genoeg studenten die de evolutieleer verwerpen maar er wel op blokken voor hun examen.’
De evolutieleer is het sluitstuk van het aso-curriculum biologie. Ze komt pas op het einde van het zesde jaar aan bod, na ondersteunende leerinhouden zoals de voortplanting en de genetica. Volgens Stefaan Blancke staat daarmee de deur open voor haastwerk. In sommige scholen zou het thema zelfs helemaal wegvallen. ‘Dat klopt niet’, zegt Marina Droessaert. ‘We controleren ook toetsen en examens. Evolutie wordt serieus genomen.’
Wat leerlingen en studenten privé geloven, is onze zaak niet
Niet dat er helemaal geen gedoe is met Darwin op school. In 2013 dreigde de inspectie ermee de erkenning van Jesode Hatora, de oudste en bekendste Joodse school in Antwerpen, deels in te trekken. Het VRT-programma Koppen had aan het licht gebracht dat de school een loopje nam met bepaalde eindtermen. Dat in leerboeken blote benen en andere lichaamsdelen er werden afgedekt, had vooral met preutsheid te maken. Dat verwijzingen naar de prehistorie of de menselijke evolutie er letterlijk uit de cursussen geschiedenis werden weggescheurd, had een andere reden. Jesoda Hatora, waar parallel aan een Vlaams curriculum een religieuze opleiding gegeven wordt, had moeite met leerinhouden die het boek Genesis ondermijnen. De school heeft haar koers bijgestuurd en volgt nu de eindterm, wat overigens ook geldt voor de Steinerscholen.
En wat met de vijf Lucerna-colleges, die met hun pedagogische project vooral Vlaams-Turkse leerlingen aantrekken? Ze liggen in de Turkse gemeenschap onder vuur vanwege hun nauwe band met de Gülen-beweging, maar van de onderwijsinspectie krijgen ze een goed rapport. ‘We volgen zulke nieuwe initiatieven van nabij op’, zegt Droessaert. ‘Ze volgen de eindterm “evolutie” niet alleen op papier.’
Socratische leerkracht
Marina Droessaert kan het beamen: steekproeven geven geen volledig beeld. Maar ook vanuit het directielokaal of de leraarskamer hebben haar nog geen klachten bereikt over incidentrijke lessen evolutieleer. Bieke Steenhaut zou dat hiaat kunnen vullen. Ze geeft zedenleer aan het KTA MoBI in Gent, een school voor tso en bso waar 60 procent van de leerlingen moslim is. Steenhaut voerde het voorbije schooljaar een interessant experiment uit, als onderdeel van een campagne tegen radicalisering. ‘De bedoeling was om de evolutieleer op drie verschillende manieren in evenveel verschillende klassen te bespreken’, vertelt ze. ‘In de eerste klas speelde ik de autoritaire leerkracht: “Dit is evolutie, zo werkt ze, te nemen of te laten, ook als jullie het niet geloven.” In de tweede klas koos ik voor een pleitende aanpak: “Jullie geloven het niet, maar ik zal jullie met argumenten en voorbeelden overtuigen.”‘
‘Ten slotte probeerde ik het als een socratische leerkracht die zich nederig opstelt. Zonder te beweren dat ik de waarheid in pacht had, nodigde ik de leerlingen uit om creatief na te denken over evolutie. Dat werkte veruit het beste. De leerlingen schepten er plezier in om zelf evolutionaire verbanden te ontdekken. Niet dat ze meteen in evolutie geloofden, maar ze stonden tenminste open voor de wetenschappelijke methode die erachter schuilt. In de andere klassen liep het veel moeizamer. Tijdens de evaluatie achteraf gingen ze bij de islamleerkracht klagen: of hij me niet kon ompraten, want ik had stellingen verkondigd die indruisten tegen hun geloof. Een van de leerlingen probeerde me tijdens de les onderuit te halen met een YouTube-filmpje waarin de evolutieleer belachelijk wordt gemaakt. Al bij al was het een interessante ervaring, die ook voor andere leerinhouden nuttig is.’
In het beroepsonderwijs maakt de evolutieleer deel uit van het PAV (Project Algemene Vakken), een container waarin naast biologie ook wiskunde, Nederlands, aardrijkskunde en geschiedenis zitten. Zedenleer valt erbuiten, maar de PAV-collega’s waren er niet rouwig om dat Steenhaut het experiment voor haar rekening nam. ‘Velen zien vreselijk op tegen het onderwerp’, zegt ze. ‘Zodra ze in de klas het woord “evolutie” laten vallen, zit het er bovenarms op. Dat is niet alleen zo op onze school, ik hoor dezelfde klachten van een bevriende collega uit een aso-school met een diverse populatie.’
‘Het zijn overigens niet alleen moslims die er moeilijk over doen’, besluit Steenhaut. ‘Op onze school zitten ook protestanten en Grieks-orthodoxen die even afwijzend tegenover Darwin staan.’
Geen tegenspraak
Op verzoek van Bahattin Koçak lassen we een disclaimer in. Hij praat niet namens de Gülen-beweging, waarmee hij openlijk sympathiseert. Het is zijn persoonlijke visie als moslim en islamleerkracht die hij met Knack wil delen. ‘Natuurlijk raak ik het scheppingsverhaal aan’, zegt hij. ‘Maar ik probeer de kinderen wel uit te leggen dat ze de Koran niet letterlijk moeten interpreteren. En dat de verhalen over Adam en Eva of de ark van Noach symbolisch zijn. En dat we er een hedendaagse betekenis aan moeten geven. Er komen soms lastige vragen: ‘De juf in het zesde heeft over evolutie verteld: wat moeten we daarvan denken?’ Dan antwoord ik dat we in België leven en dat wetenschappelijke kennis hier noodzakelijk is, ook al geloven ze er niet in.’
Koçak verwijst naar het Arabische begrip taqiyya, dat staat voor opportunistische moslims die hun geloof verdoezelen om zich te conformeren aan een niet-islamitische omgeving. Daarvan wil hij niet beschuldigd worden: ‘Ik ben niet hypocriet. Ik ben er oprecht van overtuigd dat islam en wetenschap perfect kunnen samengaan, en dat die combinatie betere mensen van ons maakt. Het is jammer dat de grote meerderheid binnen de moslimgemeenschap dat niet aanvaardt. Door een gebrek aan kennis, want over de evolutieleer doen vooral clichés de ronde. Dat mensen van apen afstammen: zo wordt het gewoonlijk voorgesteld. Voor gelovigen is dat een schokkende gedachte. Als je het immense tijdsverloop en de complexe selectiemechanismen achter die evolutie helemaal buiten beschouwing laat, is die gedachte begrijpelijk.’
Ahmed Azzouz spreekt sussende taal. Als inspecteur-adviseur islamonderwijs hoort hij zelden of nooit klachten over leerlingen die de les biologie verstoren wanneer Darwin op de proppen komt. ‘Ik zie geen tegenspraak’, zegt hij. ‘Geloof draait om de grote waaromvragen: leven, dood, lijden en de zin van dat alles. Wetenschap probeert, daarentegen, via empirisch onderzoek te achterhalen hoe alles functioneert. Zelf heb ik geen probleem met de evolutieleer. Veel elementen staan trouwens in de Koran, bijvoorbeeld dat alle leven uit het water is ontstaan. Helaas hebben sommige moslims er een vals beeld van. Darwin zegt niet dat de mens van de aap afstamt, wel dat mensen en mensapen een voorouder delen. Dat is een fundamenteel verschil. Het is de taak van leerkrachten islam en andere levensbeschouwingen om die valse tegenstelling tussen geloof en wetenschap op te heffen.’
Moslimjongeren steken een middenvinger op naar het Westen
Azzouz was zelf betrokken bij een project van het Koninklijk Atheneum Antwerpen om de relatie geloof-wetenschap vanuit beide invalshoeken te onderzoeken. ‘Zulke initiatieven zie ik steeds meer’, zegt hij. ‘Zo wil de Scholengroep Brussel in september een moslimdocent uitnodigen om te spreken over de evolutieleer vanuit een islamitisch perspectief. Ik juich dat toe. We moeten meer investeren in de vorming van leerkrachten islam en andere levensbeschouwingen.’
Darwin-ambassadrice
Ahmed Azzouz zat in het publiek toen Mahara, de vereniging van Antwerpse moslimstudenten, onlangs Rana Dajani als spreker uitnodigde. De Jordaanse, afgestudeerd als moleculair biologe aan de Universiteit van Iowa, is een fenomeen. De moeder van vier, die in het openbaar altijd gesluierd gaat, heeft zich in de moslimwereld als onvermoeibare Darwin-ambassadrice opgeworpen. Op YouTube circuleert een masterclass die ze in Cambridge gaf. Met doorslaande argumenten en veel humor haalt ze vooroordelen en pseudowetenschappelijke bezwaren onderuit, terwijl ze uitentreuren betoogt dat geloof en wetenschap elkaar niet hoeven te bijten.
Behalve Azzouz is ook Fouad Gandoul, politoloog en stafmedewerker bij ACV Limburg, een fan van Dajani. ‘We hebben veel meer van zulke rolmodellen nodig’, zegt hij. ‘Stemmen uit de moslimwereld die een pleidooi houden voor wetenschap, en die mensen aansporen om na te denken. Je kunt er niet omheen: de wetenschappelijke ongeletterheid in onze gemeenschap is dramatisch.’ Gandoul, die net een loodzware ramadan achter de rug heeft, hoeft al lang niet meer te worden overtuigd. Aan de Vrije Universiteit Brussel heeft hij zich het motto van de Franse wetenschapsfilosoof Henri Poincaré toegeëigend: ‘Het denken mag zich nooit onderwerpen.’ Ook niet aan godsdienst? ‘Dat is naast de kwestie’, zegt hij. ‘Geloof en wetenschap staan los van elkaar. Het eerste is een zaak van axioma’s die je verwerpt of aanvaardt. Het tweede is een methode van denken en onderzoeken. De strijd tegen de evolutieleer is een achterhoedegevecht. Fossielen, DNA, RNA, de bewijzen worden almaar sterker.’
Maar daarvan zijn veel moslims dus niet onder de indruk. Ook in België, erkent Gandoul. ‘Het gaat de verkeerde kant op’, zegt hij. ‘Jongeren staan almaar negatiever tegenover het darwinisme. Dat hangt samen met de verontrustende opgang van salafistische denkbeelden. Door de evolutieleer te verwerpen, wordt een middenvinger opgestoken naar het Westen, de bron van alle kwaad in de Arabische wereld. Daarom vinden ze Erdogan allemaal een grote held – ook Marokkaanse jongeren dwepen tegenwoordig met de Turkse president.’
Schiet het onderwijs tekort? ‘Nee’, zegt Gandoul. ‘De school alleen staat machteloos. Vele jongeren groeien op in precaire omstandigheden, met ouders die laaggeschoold of zelfs analfabeet zijn. En dus gaan ze elders op zoek naar intellectuele rolmodellen. Die vinden ze op het internet, of in de salafistische boeken en propaganda die je makkelijk vindt in de Brusselse Lemonnierlaan. Anderen lopen vrienden achterna die al langer het salafistische pad hebben gekozen.’
Stefaan Blancke ziet wel een opdracht voor het onderwijs. ‘We zouden het thema evolutie op school veel uitgebreider moeten behandelen’, zegt de Gentse filosoof zuchtend. ‘De evolutieleer is cruciaal om de mens en zijn plaats in de wereld te begrijpen. Hoe kun je menselijk gedrag en sociaal verkeer begrijpen als je niet weet hoe we door driften en instincten worden geregeerd? Wie bijvoorbeeld snapt hoe ons brein is geëvolueerd, ziet vanzelf in waarom mensen zo graag geloven in scheppingsverhalen en andere mythes.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
