Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag. Deze week: verveling.
Als tiener bracht ik lange, warme vakantiedagen door zonder duidelijk plan. Ik verveelde me, maar dat was draaglijk. Ik voelde me thuis in de wereld. Met ouder te worden, heb ik een ander soort verveling leren kennen: het gevoel dat niets me nog aanspreekt. Het overkomt me zelden, maar toch kan een intense verveling me overvallen, die mijn drukke leven overstemt. Dan lijd ik aan wat Fransen ‘ennui’ noemen. Wat doe je dan? Het antwoord lijkt simpel: naar Netflix kijken of op het internet surfen. Alleen lost dat niets op.
De crisis van de moderne mens, aldus de Franse filosoof Blaise Pascal, is dat hij niet alleen in een stille kamer kan zitten. Zonder contact of afleiding voelt de mens een verveling, een soort diepe onrust opborrelen. Meteen wil hij divertissement, verstrooiing. Maar die neemt de verveling niet weg. Ze roept er gewoon overheen. Want de verveling vloeit voort uit een innerlijke leegte.
Als mensen zo graag roddelen, op jacht gaan of geld verdienen, zoeken ze gedoe om hen af te leiden, aldus Pascal in zijn Pensées. Daarom houden mensen van lawaai en beweging, daarom vinden ze de gevangenis zo’n vreselijke straf. Mensen denken dat drukte hun onrust oplost. Maar de drukte is alleen een vlucht, terwijl rust en stilte ondraaglijk zijn omdat ze de verveling teweegbrengen.
Zelfs de rijkste, machtigste koning kan de innerlijke leegte niet vermijden. Daarom omringt hij zich constant met hovelingen.
De oorzaak van de verveling ligt dus bij de mens, volgens de filosoof: de mens is een sterfelijk, nietig, ellendig wezen dat zich verlaten, ontoereikend en afhankelijk voelt. Zelfs de rijkste, machtigste koning kan de innerlijke leegte niet vermijden. Daarom omringt hij zich constant met hovelingen. Zij moeten voorkomen dat hij stilstaat bij zijn eigen futiele bestaan en zich zorgen maakt over opstanden, ziekte of dood. Want in eenzame bezinning beseft een koning dat rijkdom en macht zijn existentiële probleem niet verhelpen. Hij zou ontroostbaar ongelukkig worden. De verveling wijst op een probleem waarvoor er geen redding in de buitenwereld bestaat. De mens kan alleen leren om zijn onverbiddelijke lot onder ogen te zien.
Martin Heidegger heeft Pascals idee uitgewerkt en toegepast op de hedendaagse massamens. Die heeft alles ter beschikking, maar lijkt door niets meer te worden geraakt. Achter zijn snelle, haastige consumptie gaat een diepe verveling schuil. De moderne mens, aldus Heidegger, kan de opdracht van zijn bestaan, zijn ‘Dasein’ (‘er-zijn’) niet vatten. Hij beschouwt de wereld slechts als een verzameling middelen die hij kan gebruiken. Maar de mens woont in de wereld, en dat ervaart hij in stemmingen. Hier duikt de angst op, die lijkt op Pascals beschrijving van de verveling. Die angst heeft geen duidelijk voorwerp, zoals vrees voor een overvaller. Nee, ze hoort bij het bestaan zelf en laat zich moeilijk verdringen. Toch is dat wat de mens probeert te doen.
Heidegger noemt enkele vluchtroutes, die een authentiek bestaan verhinderen. Zo kan de mens helemaal opgaan in zijn sociale rol, zoals politicus, journalist of professor. Dan bepalen anderen wie hij zou zijn. In een massacultuur kan de mens zich ook verliezen in wat ‘men’ dicteert. Heidegger vermeldt drie opties: hij kan meedoen met het oeverloze gepraat, mateloos jagen op alles wat nieuw is, en leven met het drukke gevoel dat allerlei dingen plaatsvinden terwijl er eigenlijk niets gebeurt. Zoals bij Pascal is de vlucht voor de verveling slechts symptoombestrijding, elke mens moet zijn eigen leven leven en zijn eigen dood sterven.
Met de verveling kun je dus niets, behalve haar te laten zijn, saai en onbehaaglijk. Ik probeer me over te geven aan het moment en muziek te beluisteren of te wandelen in de natuur. Het blijft verleidelijk om ontsnappingsroutes te organiseren en een soort lege drukte op te zoeken. Maar dat levert weinig innerlijke rust op.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
