‘Bezet Gent door een Duitse lens tijdens WOI: souvenirkiekjes als oorlogspropaganda’

Bij de uitgeverij Hannibal is een nieuwe editie verschenen van Kriegsalbum, een werk met beelden die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Gent werden genomen door Duitse militaire fotografen.

Stilaan dempt het klaroengeschal om het einde van de Eerste Wereldoorlog te herdenken. De verhalen zijn verteld, de gedode soldaten zijn opnieuw in de herinnering opgelost. Alleen het dagelijkse Last Post klaroengeschal zal onder de bogen van de Ieperse Menensepoort de miljoenen gesneuvelde jonge mannen aan beide zijden van het conflict blijven herdenken. Waar er oorlog is, wordt niet uitsluitend gevochten maar zijn er ook de bezette gebieden, zoals onder meer in de veroverde steden in België. Wie de verhalen van grootouders en overgrootouders ooit heeft gehoord weet nu best dat het geen leuke tijd moest geweest zijn. Er was tekort aan alles wat het leven draaglijk moest maken, er waren verboden allerhande en de angst voor de “Duitsers” was alom tegenwoordig en maakte noodgedwongen deel uit van het dagelijks leven.

Maar de bezetters leefden hun eigen leven en dat werd vastgelegd foto’s. Ze hadden hun “Photographische Abteilung” die met platenklapcamera’s op redelijk groot formaat van 13 x 18 cm. was uitgerust en door de firma Ernemann werden vervaardigd specifiek gericht op Duitse militairen, beroepsfotografen en erkende amateurs. Die laatste kregen een speelgoedje in de hand waar ze nooit hadden durven van dromen. Er werd dan ook lustig op los gefotografeerd, in opdracht of op eigen initiatief.

Bij de uitgeverij Hannibal die zich de jongste jaren specialiseerde in uitstekende fotoboeken, verzamelde in samenwerking met het Archief Gent (stad Gent en OCMW Gent) de beelden die in de Arteveldestad werden genomen door Duitse militaire fotografen.

Werk van amateurs

Om het al maar snel te zeggen, ze zijn vaak verre van volmaakt, minder gelukkige kadrering, onder- of overbelicht. Het werk van amateurs. Het gaat om diverse onderwerpen zoals klassieke beelden van de stad, kleine en grotere groepsfoto’s van soldaten aan hun primitieve moto’s voor de Benz-garage, een afdeling van de luchtafweer, in het openluchtzwembad Strop, in het operatiekwartier van het krijgshospitaal, een militaire muziekkapel. Maar ook portretten van de commandant van Gent of de generaal van de cavalerie. En niet te vergeten het bezoek in 1917 van keizer Wilhelm II, zowel aan de Sint-Baafskathedraal als aan het Gravensteen.

Ook werden opnamen gemaakt van stille, rustige hoekjes in de stad, een origineel zicht op de Vooruit, een beslist mooie foto van de Sint-Niklaaskerk aan de Korenmarkt en een panoramisch zicht op de Sint-Michielsbrug van het postgebouw aan de Graslei, de Sint-Niklaaskerk, het Belfort en de Sint-Baafskathedraal, maar dat was het werk van een fotoatelier.

Die foto’s werden samengebracht en gepubliceerd als Kriegsalbum, een souvenirboek dat diende als oorlogspropaganda voor het Duitse Vierde Leger dat toen grote delen van Oost- en West-Vlaanderen bezette. De propaganda was vooral bedoeld voor de eigen bevolking in Duitsland om te laten zien hoe vaders en zonen streefden naar de uiteindelijke overwinning.

De reproducties in het boek zijn gemaakt van originele foto’ uit het Gentse Stadsarchief (nu Archief Gent) en voor een groot deel meer dan honderd jaar oud. Ze werden onder handen genomen door fotograaf Michiel Hendryckx. Met liefde, zoals hij zelf schrijft, heeft hij met de huidige digitale middelen menige foto bewerkt maar toch zijn eigenheid gelaten. Verder schrijft hij dat het duidelijk is dat het een digitaal verhaal is, de originelen zijn geenszins verwoest. Ze worden onaangeroerd bewaard. Met liefde.

Niet slechts daarom is dit Kriegsalbum een uniek document om zich rekenschap te geven wat er tijdens de Eerste Wereldoorlog in een bezette stad, zoals hier in Gent, gebeurde. Niet altijd zichtbaar voor de inwoners maar ook, alleen voor de bezettende insiders, achter de beveiligde schermen van opgeëiste gebouwen die eerder als ijkpunten voor de bevolking golden en nu voor haar niet meer toegankelijk waren. Bovendien geeft het een blik op de forse aanwezigheid van een ongewenste vreemde indringer.

Behalve de foto’s van de militaire fotografen werd ook materiaal opgenomen van Gentse beroeps- en amateurfotografen die een Ausweis konden voorleggen om op publieke plaatsen opnamen te maken. Waarschijnlijk stiekem legden ze de meestal ellendige levensomstandigheden van een deel van de bevolking vast, het tekort aan levensmiddelen, aan kleding, aan brandstof, het is de andere kant van de oorlogsmedaille. En een contrast met de propagandafoto’s die bedoeld waren voor de thuisblijvers.

Ook de tekstpagina’s met een boeiend overzicht van de Gentse oorlogsgeschiedenis (Maria De Waele van STAM) en nuttige informatie over het Kriegsalbum zelf door medewerkers van het Archief Gent zijn veel meer dan de obligate fotositueringen die men gewend is in andere fotoboeken. De beelden werden in 2014 door de Vlaamse overheid toegevoegd aan de Topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap.