Auteur Hind Fraihi en fotograaf Bas Bogaerts: ‘Ik verwacht in 2024 een gitzwarte zondag’

Bas Bogaerts: 'Je komt in die extreemrechtse Facebookgroepen zowel een brasserie-uitbaatster met een Porsche Cayenne als een neonazi tegen.' Hind Fraihi: 'Er wordt in dit land veel te vaak neergekeken op mensen zonder universitair diploma.' © Diego Franssens

Twee jaar lang dobberden auteur Hind Fraihi en fotograaf Bas Bogaerts rond in een oceaan van fake news, complottheorieën en – vooral – racistische bagger. In Achter het schild van extreemrechts brengen ze verslag uit en proberen ze te begrijpen. ‘Voor veel mensen is de wereld te ingewikkeld geworden.’

Hij een gerenommeerde persfotograaf, zij een eigengereide onderzoeksjournalist en auteur. Een gedeelde fascinatie voor extremisme bracht Bas Bogaerts en Hind Fraihi op het idee om samen onder te duiken in geheime Facebookgroepen. Safe spaces zijn dat. Plekken waarin extreemrechts zich onbespied waant, en die na de anti-Marrakechbetoging van 2018 plots als paddenstoelen uit de grond rezen.

Hun belangstelling ging daarbij minder uit naar de leiders dan naar de volgers. Die volgers bleken vaak heel gewone Vlamingen, die zich bovengronds niet zelden profileren als nette en minzame modelburgers. Hun extremistische ideeën bewaren ze voor groepen met namen als Het Nieuw Breydelcomité, Brigade Flandern of She Wolves.

Om het doel van hun missie te omschrijven, citeren Bogaerts en Fraihi in hun boek de zeventiende-eeuwse filosoof Baruch Spinoza. ‘Ik heb mij er ijverig op toegelegd de menselijke handelingen niet te bespotten, niet te betreuren noch te verachten, maar te begrijpen.’

Een nobel journalistiek streven, al vraag je je meteen af hoe zwaar het onderzoek op het gemoed van met name Hind Fraihi moet hebben gewogen. Per slot van rekening zijn het mensen als zij die in die groepen aan de lopende band ontmenselijkt worden.

Het viel me op dat er binnen die Facebookgroepen best veel solidariteit is. Daar wordt wél naar hen geluisterd.

Hind Fraihi

Fraihi haalt desgevraagd de schouders op. ‘Ik ben opgegroeid met het idee dat een bepaald deel van de bevolking me niet moest hebben. Bij de eerste Zwarte Zondag in 1991 was ik vijftien. Sindsdien zijn er nog drie andere zwarte zondagen geweest. Ik wil het allemaal niet normaliseren, maar choqueren doet me dat allang niet meer.’

Je raakt eraan gewend?

Hind Fraihi: Wennen is misschien niet het woord. Maar ik heb inmiddels voldoende eelt op de ziel om mijn vijand in de ogen te kijken. In dit onderzoek ben ik zelfs nog verder gegaan. Door je met een valse account in zo’n groep aan te melden, word je voor een deel zelf die vijand. Dat was een fascinerende ervaring, al was het maar omdat die vijand op zowat alle vlakken het tegenovergestelde is van wie ik ben. Terwijl ik mijn kijk op de wereld baseer op wetenschap en klassieke media, wijst die vijand de wetenschap en de mainstreammedia af, ten voordele van alle mogelijke complottheorieën. Het racisme dat ik hier aantrof, was soms zo ranzig dat we het niet in het boek hebben opgenomen.

Op een heel andere manier was ook u al met het extreemrechtse racisme vertrouwd, meneer Bogaerts. Uw grootvaders, zo leren we uit het boek, waren notoire collaborateurs. Van hun racistische ideeën hebben ze nooit echt een geheim gemaakt.

Bas Bogaerts: Over dat verleden werd niet expliciet gepraat, maar ik heb wel altijd gevoeld dat er iets was. Hoe het precies zat, ben ik pas te weten gekomen nadat ik bij mijn grootvader een document had gevonden waarop te lezen stond dat hij zijn burgerrechten zou terugkrijgen. Ik vroeg me af waarom hij die rechten was kwijtgeraakt en ben gaan graven, bij beide kanten van de familie. Ik stootte op een pikzwart oorlogsverleden. Waffen-SS, D-Vlag, VNV, het hele spectrum passeerde de revue. Dat verleden hing nog rond in het huis van mijn grootvader, zij het voornamelijk in de vorm van symboliek. Het ontcijferen van nazisymboliek is later een van mijn hobby’s geworden. Zoals zo veel ex-collaborateurs waren het ook Vlaams Blokkers. Dat heeft onze relatie wel een tijdje bemoeilijkt, zeker toen ik op mijn zestiende, zeventiende vaak optrok met jonge Marokkanen. Maar ik ben mijn grootouders wel altijd graag blijven zien. Ik las zopas dat presentatrice Julie Van den Steen onder vuur lag omdat ze haar grootvader, de man die het lijk van Patrice Lumumba heeft opgelost in zwavelzuur, ‘een lieve man’ had genoemd. Van den Steen heeft zich daar vervolgens uitgebreid voor geëxcuseerd. Wat mij betreft, had ze dat niet hoeven te doen. Ik kan me perfect voorstellen dat hij voor haar een lieve man was.

Auteur Hind Fraihi en fotograaf Bas Bogaerts: 'Ik verwacht in 2024 een gitzwarte zondag'
© Diego Franssens

In het boek schrijft u dat de repressie van collaborateurs nog altijd een voedingsbodem is voor het Vlaamse rechtsextremisme. Maar helpt het ook om fenomenen als Schild & Vrienden te verklaren?

Bogaerts: Nee, dat denk ik niet. Ik ben, als kleinkind van de collaboratie, nog opgegroeid met de nasleep van die oorlog. De generatie na mij niet meer. Dat neemt niet weg dat ik tijdens ons onderzoek op heel veel nazisymboliek ben gestoten. Ook bij jonge mensen. Maar of je dat echt serieus moet nemen? Ik zie het eerder als een pervers spel. Een manier om te choqueren.

Fraihi: Voor de generatie van Dries Van Langenhove is die Tweede Wereldoorlog veraf. Het lijkt me dus, zoals Bas zegt, eerder een spel. Een dubbelzinnig spel weliswaar. Of het ernst dan wel satire is, valt onmogelijk met zekerheid te zeggen, en dat is natuurlijk net de bedoeling.

Is het een gevaarlijk spel?

Bogaerts: Ik denk eerlijk gezegd dat Schild & Vrienden minder gevaarlijk is dan het in de media wordt voorgesteld. Ten minste: als je met gevaarlijk potentieel gewelddadig bedoelt. Ik denk niet dat zoiets als de bestorming van het Capitool in Vlaanderen denkbaar is. Gewelddadiger dan de anti-Marrakechbetoging (met meer dan 5000 betogers en 90 arrestaties, nvdr) zal het denk ik nooit worden. Bovendien is het maar de vraag of het hier om extreemrechts geweld ging. Er zaten ook hooligans tussen. Toen de rellen uitbraken, zaten de brave Vlaams Belangers allang thuis.

Schild & Vrienden is niet zo gevaarlijk. Ik denk niet dat zoiets als de bestorming van het Capitool in Vlaanderen denkbaar is.

Bas Bogaerts

In de Facebookgroepen die jullie onderzochten, wemelt het van soms bijzonder ranzig racisme. Is ook dat ‘maar een spel’?

Fraihi: Over het algemeen zie ik het als uitingen van een vage angst die de groepsleden zelf niet precies kunnen benoemen. Het is het idee dat ‘ze’ voor onze poorten staan. Waarbij ‘ze’ zowel zwarten, moslims, vluchtelingen of asielzoekers kunnen zijn. Het onderscheid tussen die groepen wordt nauwelijks gemaakt.

Je vindt in die ondergrondse ook aardig wat antisemitisme. Dat strookt niet met de ideeën van Vlaams Belang, dat zich vandaag als een grote vriend van Israël profileert.

Fraihi: U kent toch die uitdrukking: de vijand van mijn vijand is mijn vriend?

Bogaerts: Je ziet dezelfde dubbelzinnigheid ten overstaan van LGBTQ. Als een homo in elkaar wordt geslagen door een moslim wordt er geroepen dat dat haaks staat op ‘onze waarden’. Tegelijk zie je in de geheime Facebookgroepen afbeeldingen van regenboogvlaggen waarvan de kleuren vermengd worden tot een bruine brij.

Fraihi: Vaak zijn het mensen voor wie de wereld te ingewikkeld geworden is. Ze zijn op zoek naar houvast. Zuiverheid. Het gaat in die groepen voortdurend over het witte Vlaanderen en het klassieke huwelijk tussen man en vrouw. LGBTQ, dat is in hun ogen allemaal veel te links en ingewikkeld.

Is de impact van die netwerken groter dan die van café De Sportvriend vroeger?

Fraihi: Het bereik is in elk geval veel groter. In plaats van voor 5 spreek je voor 500 man. Bovendien kun je een boodschap knippen en in een andere groep plakken. Het multiplicatoreffect mag je niet onderschatten.

De kopstukken van het Vlaams Belang zijn jullie hier niet tegengekomen.

Bogaerts: Iemand als Tom Van Grieken zal er zich niet aan verbranden. Als je hier politici tegenkomt, dan zijn het kleinere garnalen. Leden van de districtsraad, bijvoorbeeld, of de penningmeester van een lokale afdeling. Het zijn mensen die weinig te verliezen hebben, en in de groep vaak de rol van aanjager spelen. Je zou kunnen zeggen dat zij het vuile werk opknappen. Dat blijft net zo lang duren tot ze met hun hoofd boven het maaiveld komen. Dan gaat hun kop eraf. Denk aan mensen als Carrera Neefs.

De onderbuik van extreemrechts wordt volgens sommige analyses gevormd door de ‘verliezers van de globalisering’. De ‘deplorables’, zoals Hillary Clinton ze noemde. Zijn het ook die mensen die de besloten groepen bevolken?

Bogaerts: Het is echt fifty shades of brown. Je komt er zowel een brasserie-uitbaatster met een Porsche Cayenne als een neonazi tegen. Al vormen die laatste wel een steeds kleinere minderheid.

Fraihi: De kloof tussen boven- en ondergronds is soms enorm. Op de open profielen zie je selfies van vrouwen op een gemillimeterd gazon, in een beeldig jurkje met een glaasje cava in de hand. ‘Aperotime!’ In gesloten groepen als She Wolves knijpen diezelfde vrouwen de katjes in het donker, en is het ranzigheid troef. Je zou het een nieuwe vorm van tsjeverigheid kunnen noemen.

Wat drijft die vrouwen tot zulke ranzigheid?

Fraihi: In dit geval hoef je er niet veel achter te zoeken. Het idee is: als ‘ze’ hier blijven binnenkomen, ga ik mijn cava niet meer kunnen drinken, moeten we onze tweede auto afgeven of komt mijn jaarlijkse skireis in gevaar. De gedachte dat Vlaams Belang-kiezers voornamelijk laaggeschoolde of werkloze arbeiders zijn, is allang achterhaald. Toen Panorama eind jaren tachtig die beroemde reportage in de Seefhoek maakte, was dat beeld wellicht nog vrij accuraat. Maar vandaag is de groep veel breder geworden. Al bestaat het natuurlijk nog wel. In besloten groepen kwam je ook mensen in of op de rand van de kansarmoede tegen. Voor die mensen kan ik wel empathie voelen. Ik heb het dan over mensen die jarenlang moeten wachten op gehandicaptenzorg voor hun zoon of op een wachtlijst staan voor een sociale woning. Het viel me trouwens op dat er binnen die Facebookgroepen best veel solidariteit was. Daar wordt wél naar hen geluisterd.

Auteur Hind Fraihi en fotograaf Bas Bogaerts: 'Ik verwacht in 2024 een gitzwarte zondag'
© Diego Franssens

Bogaerts: ‘Eerst onze mensen’, die slogan speelt perfect op dat sentiment in. Vlamingen moeten soms jarenlang op een wachtlijst staan, terwijl asielzoekers onmiddellijk een woning krijgen. Ik weet dat het complexer is dan dat, maar ik kan er wel begrip voor opbrengen dat mensen die op zo’n lijst staan dat zo aanvoelen. Dat soort ideeën leeft trouwens ook opvallend vaak bij zelfstandigen. Dat is niet zo verrassend. Veel zelfstandigen staat het water aan de lippen.

Fraihi: Als zelfstandige heb je bovendien veel minder sociale rechten. Bas en ik weten waarover we spreken. Heb je al eens opgezocht hoeveel pensioen je straks zult krijgen, Bas?

Bogaerts: Het zal ongeveer 900 euro zijn. Maar maak je geen zorgen hoor, ik voel me niet tekortgedaan. (lacht)

Fraihi: Het gaat hier niet alleen over geld. Het gaat ook over intellectueel en cultureel kapitaal. Dat heb jij genoeg. Maar wie op dat vlak al een heel leven in het rood staat, voelt voortdurend het dedain van de intellectuele kapitalist.

Zeven jaar geleden leek het Vlaams Belang nog op sterven na dood. Hoe verklaren jullie de renaissance?

Bogaerts: Als fotograaf kijk ik misschien te veel naar uiterlijkheden, maar ik denk dat de aanstelling van een nette, afgeborstelde ‘ideale schoonzoon’ als Tom Van Grieken een meesterzet was. Die renaissance valt ook niet toevallig samen met de opkomst van een jonge garde die er opvallend verzorgd uitziet. De jongens in kostuum, de meisjes perfect gecoiffeerd, in veel gevallen met een diploma rechten of ingenieur op zak.

Fraihi: Tegelijk profileren ze zich als anti-establishment. Toen wij twintig waren, was die tegenstroom links. Dat is niet meer zo. In het hoofd van die jonge generatie is het establishment links, en is rechts de tegenstroom. Dat idee wordt versterkt door het feit dat ze nog nooit aan de macht hebben mogen deelnemen.

U vindt dat ze mee het bad in moeten?

Fraihi: Het is de enige manier om ze te ontmaagden en te ontheiligen. De verwachtingen van de VB-kiezers zijn ontzettend hoog. Sommigen zijn ervan overtuigd dat de islam hier zal verdwijnen als hun partij aan de macht komt. Zulke mythes kun je alleen doorprikken als je zegt: doe het maar. Neem maar deel. Eens zien wat jullie ervan bakken.

Toen Donald Trump aan de macht kwam, leidde dat tot een golf van racistische incidenten. Het gevaar bestaat dat een regeringsdeelname van extreemrechts ook hier als een soort ‘endorsement’ wordt gezien. Met alle gevolgen van dien.

Fraihi: En toch vrees ik dat we door de bagger heen zullen moeten. Het lijkt me de enige manier om die partij een halt toe te roepen.

Bogaerts: Wat mij mateloos fascineert, is de vraag hoe die mensen oprecht kunnen geloven in het ideaal van een blank, zuiver Vlaanderen. Als je daar ook maar even over nadenkt, weet je toch dat dat niet haalbaar is?

De voorbeelden uit de geschiedenis zijn talrijk. Genocides genoeg.

Bogaerts: Akkoord. En onlangs is het de IS nog even gelukt, met zijn kalifaat. Maar in ons land? Je kunt natuurlijk proberen om een te coup plegen met de hulp van het Belgische leger, maar dan staat de helft van het land al in de fik voor je echt tot actie bent overgegaan. (lacht)

Ik zeg het niet graag, maar het Sihame-verhaal zal nog lang nazinderen. Het heeft ook mij verbijsterd.

Hind Fraihi

In 2004 haalde het Vlaams Belang 24 procent. Dat werd toen gezien als het plafond.

Fraihi: Ik denk dat we in 2024 zullen zien dat het plafond een stuk hoger ligt. Ik verwacht dan een gitzwarte zondag.

Bogaerts: Ook op iets langere termijn zal de coronacrisis in hun voordeel spelen. Als gevolg van die crisis gaat een hele hoop mensen nog een hele tijd in de problemen zitten. Denk aan de zelfstandigen. En zeker de horeca-uitbaters. Ongewild speelt de persoon Marc Van Ranst hier een niet onbelangrijke rol. Al jaren zit hij op de kap van het Vlaams Belang. En nu is uitgerekend hij degene die komt zeggen dat de horeca dicht moet en mee bepaalt wat we wel en niet mogen doen.

Fraihi: Voor extreemrechts is Van Ranst de belichaming van de linkse dictatuur. Bovendien, en dat zeg ik echt niet graag, zal ook het Sihame-verhaal nog lang nazinderen. Je hoort het de mensen denken: zij krijgt nog altijd haar parlementaire wedde, terwijl wij in de tijdelijke werkloosheid nauwelijks een aalmoes krijgen. Ik moet zeggen dat dit verhaal ook mij heeft verbijsterd. Talloze politici stonden blijkbaar te popelen om haar geld toe te steken. Waarom, denk ik dan? Omdat het zo uniek is dat een allochtoon een succesvolle ondernemer is? Impliciet zeg je: de rest zit allemaal aan den dop. Dat is toch racisme?

Hoe kunnen de klassieke politieke partijen extreemrechts indijken?

Fraihi: Er zijn geen snelle oplossingen. Ik zie alleen remedies op de lange termijn. Zo denk ik dat je nog veel meer moet inzetten op mediawijsheid in het onderwijs. En ik geloof ook dat het wegwerken van flagrante ongelijkheid kan helpen. Dan heb ik het bijvoorbeeld over de verschillende statuten, en de mate waarin die sociale bescherming bieden. Ik geloof ook heel hard dat wat minder dedain kan helpen. Er wordt in dit land veel te vaak neergekeken op mensen zonder universitair diploma. Die heten ‘lager opgeleid’. Terwijl ze in werkelijkheid meestal een praktische opleiding hebben genoten.

Bogaerts: Dat begint al in het onderwijs. Wie in het aso zit, kijkt met dedain naar die van het tso of bso. Ik ben ook met die mentaliteit opgegroeid. Vandaag schaam ik me daar diep voor.

Hind Fraihi

– 1976: geboren in Bornem

– 2001: debuteert als journaliste bij Het Nieuwsblad

– 2006: publiceert Undercover in Klein-Marokko: achter de gesloten deuren van de radicale islam

– 2016: start als columniste voor De Tijd

– 2020: wordt lid van de Commissie die een Vlaamse Canon moet samenstellen

Bas Bogaerts

– 1979: geboren in Antwerpen

– 1997-2001: studeert archeologie aan de Universiteit Gent

– 2010: wordt persfotograaf voor onder meer Belga, Het Nieuwsblad, De Morgen en Knack

– 2015: winnaar Nikon Press Award

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content