Asielexpert Marc Bossuyt: ‘België heeft het zelf uit de hand laten lopen’

Marc Bossuyt geldt nog steeds als de architect van het Belgische asielbeleid. 35 jaar geleden werd hij de allereerste commissaris-generaal voor de Vluchtelingen en de Statenlozen. Sindsdien is er veel veranderd, zo laat hij vanuit Zuid-Afrika aan Knack weten, en zeker niet altijd ten goede.

De asielcrisis wordt grimmiger dan ooit, lezen we bijna dagelijks, zowel in de EU als in eigen land.

Marc Bossuyt: Dit is natuurlijk niet de eerste asielcrisis. Toch is wat vandaag gebeurt zeer ernstig. In het verleden stond België soms relatief machteloos: de asielcrisis van 2015 was bijvoorbeeld een Europees fenomeen. De huidige crisis heeft ook een Europese dimensie, maar nu heeft de Belgische regering de zaken zelf uit de hand laten lopen.

Vorige maand werd 47 procent van de behandelde asielaanvragen goedgekeurd. Dat is uitzonderlijk hoog. Er zijn haast geen andere landen die dat cijfer halen. De grens is duidelijk bereikt. 1000 aanvragen per maand is geen enkel probleem voor onze diensten, 2000 aanvragen wordt al moeilijk, bij 3000 aanvragen is de situatie stilaan rampzalig, en met 4000 aanvragen wordt het een onoverzichtelijke chaos. Dat cijfer halen we nu al twee maanden. Dat is het gevreesde sneeuwbaleffect dat ik in mijn memoires, Tussen demagogie en hypocrisie, heb beschreven.

Het zal niet gemakkelijk zijn om dat boeltje op te lossen. Dat kan alleen als je rigoureus de regel van last in, first out toepast: de meest recente gevallen moeten voorrang krijgen in de procedure. Als er een grote achterstand is en je blijft in de eerste plaats die achterstand wegwerken, dan kan wie nu binnenkomt zeker tien maanden van ons opvangsysteem genieten. Maar als je de recente dossiers eerst behandelt, duurt het maximaal drie maanden tot de afgewezen asielzoekers verwijderbaar zijn. Dat moet de overheid dan ook dóén natuurlijk. Alleen op die manier kun je de druk op de opvangcapaciteit verminderen.

En even belangrijk als de wil om te verwijderen, is de noodzaak om de asielprocedure en de regels te vereenvoudigen. Jaarlijks zijn er duizenden mensen die voor de tweede, derde, vierde of zelfs vijfde keer asiel aanvragen. Dat is absurd. Dat kost tijd en geld, terwijl meer dan de helft van de aanvragen door andere EU-landen zou moeten worden behandeld. Maar wat gebeurt er? Eerst stelt de dienst Vreemdelingenzaken vast dat België niet bevoegd is. Toch moet de commissaris-generaal daarover nog een gemotiveerde beslissing nemen. Daar komen al een advocaat en een tolk aan te pas. Vervolgens gaat men in beroep bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen. Nu spreekt een rechter zich uit, weer zijn een advocaat en een tolk nodig. Enzovoort. Zo lopen onze instellingen inderdaad vast.

U werd in uw tijd geconfronteerd met enkele duizenden aanvragen per jaar. Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V) zal dit jaar 100.000 aanvragen moeten verwerken, dubbel zoveel als tijdens de asielcrisis van 2015.

Bossuyt: Dat komt omdat men de Oekraïners bij die 100.000 rekent. Dat zijn nochtans geen ‘echte’ asielzoekers, maar ‘ontheemden’. De Oekraïners wegen dus niet op de asielprocedure, maar wel op de opvang. De Oekraïners komen ook niet illegaal naar België. Terwijl 95 procent van alle asielzoekers dit land wel op illegale wijze bereikt.

Vluchtelingenorganisaties wijzen erop: ‘Geen mens is illegaal.’

Bossuyt: Dat klopt. Maar een mens kan wel illegaal op het grondgebied verblijven.

Een vluchteling heeft het recht om te vluchten. Hij hoeft de wetgeving van de veilige landen niet te kennen.

Bossuyt: Natuurlijk niet. Alleen heeft een Eritreeër die in België belandt, wel eerst een aantal Afrikaanse en Europese landen doorkruist. Die is dus niet ‘op de vlucht’, of toch niet meer. In mijn tijd vond de Sovjetbezetting van Afghanistan plaats. Er waren toen drie miljoen Afghaanse vluchtelingen in Pakistan en één miljoen in Iran. Die kwamen nooit naar België. Ze zaten daar tien jaar. Wat mij ergerde bij de asielcrisis van 2015, is die riedel: ‘Natuurlijk komen ze naar België, want ze zitten al vier jaar in Turkije en ze zijn het daar beu.’ Dat is blijkbaar een nieuwe wet: na x aantal jaren is het een recht om in Europa opvang af te dwingen. Vooral onder impuls van het Hof van Straatsburg heeft men het erg gemakkelijk gemaakt om naar Europa te komen. België heeft al jaren vóór de oorlog in Oekraïne de asielprocedure uit de hand laten lopen. Midden 2018, onder Theo Francken (N-VA), had men de achterstand nochtans grotendeels weggewerkt, een historisch keerpunt. Daarna heeft men die weer laten oplopen.

Wie is ‘men’? De regering, de administratie? De verantwoordelijke staatssecretarissen?

Bossuyt: Alle verantwoordelijken samen hadden veel sneller groot alarm moeten afkondigen. Dat had al in 2019 moeten gebeuren. Zoals elk jaar was er ook die zomer een piek in de asielaanvragen. En plots leidde dat weer tot een achterstand, die sindsdien dus alleen maar is toegenomen. En als de achterstand groeit, stijgt het aantal aanvragen.

Waarom?

Bossuyt: Hoe groter de achterstand, hoe trager de procedure verloopt, dus hoe langer men kan genieten van de voordelen van ons opvangsysteem. Dat trekt asielzoekers aan. Ook wie nooit erkend zal worden, kan jaren in de procedure zitten. Ik ben er rotsvast van overtuigd: er is geen achterstand omdat er veel aanvragen zijn, er zijn veel aanvragen omdat er achterstand is. Afghanen of Irakezen kiezen niet spontaan voor België. De mensensmokkelaars houden dat allemaal bij. Ze zijn perfect op de hoogte hoe de toestand in elk land evolueert. In 2015 was Zweden nog een van de meest aantrekkelijke landen. Vandaag reizen asielzoekers niet meer naar Zweden. Is het Zweedse beleid veranderd? Nee. Men heeft alleen maar aangekondigd dat het zal veranderen: ‘We zijn het zat.’

België probeert het ook met ontradingscampagnes, zonder veel effect. Noemt u een succesvol asielbeleid een streng asielbeleid?

Bossuyt: Streng is niet het juiste woord. Als het aantal aanvragen blijft stijgen en de opvang kan niet volgen, vind ik dat inderdaad geen goed beleid. Dat in 2018 de cijfers werden gehalveerd, kwam niet door een strenger beleid maar door een snellere procedure. De procedure moet dus niet strenger worden, maar opnieuw sneller.

Toch ook strenger? U hebt zelf een rapport geschreven met concrete en vaak strenge voorstellen om de gedwongen terugkeer sneller te laten verlopen. Het ene gaat hand in hand met het andere.

Bossuyt: Ik was inderdaad voorzitter van de zogenaamde commissie-Bossuyt, die op verzoek van de federale regering een rapport heeft geschreven met 62 aanbevelingen over het terugkeerbeleid. Ik heb dat rapport bezorgd aan Maggie De Block (Open VLD) toen zij verantwoordelijk was voor Asiel en Migratie in de overgangsregering-Wilmès. Daarover is in de verklaring van de regering-De Croo niets te vinden. Natuurlijk zijn er tussen die 62 voorstellen een paar die niet sympathiek zijn. Ze zijn wel nodig, als de regering haar beleid ernstig wil nemen. Ik heb het honderden keren gezegd: ‘Het heeft geen zin om een procedure op te stellen om uit te maken wie wel of niet mag blijven, als zij die niet mogen blijven uiteindelijk toch blijven.’ Neem het gevoelige dossier van de woonstbetredingen. Het is toch absurd dat bij elk huis waarin een illegaal woont, de politie een paar weken lang een piket zou moeten zetten tot zo iemand eindelijk eens buitenkomt omdat hij eten moet kopen, anders mogen ze hem niet oppakken.

Zo mogelijk nog gevoeliger bij een deel van de publieke opinie is het vasthouden van families met kinderen. België vangt een disproportioneel hoog aantal onbegeleide minderjarigen op. Kort daarna volgen de ouders en dan zijn die mensen niet meer verwijderbaar. Dat gebeurt ook zodra er een kind geboren is. Als je zo’n familie niet kunt vasthouden, kun je ze ook niet verwijderen. Sorry. Het hoeft nochtans niet lang te duren om die kindjes met hun ouders vast te houden: in een paar dagen kan zo’n verwijdering worden georganiseerd. Zeker als die mensen meewerken. En ze móéten meewerken. Maar als men dat allemaal verzuimt, moet men bij mij niet komen huilen dat er geen opvang beschikbaar is en dat de kindjes op straat liggen te slapen.

Moeten ze meewerken? In elke gerechtelijke procedure heeft iemand toch het recht om alle legale middelen uit te putten die hij of zij tot zijn beschikking heeft?

Bossuyt: Dat is een vaak voorkomend misverstand: asiel behoort niet tot het strafrecht maar tot het administratief recht. Die mensen worden niet beschuldigd van een misdaad of een fout. Ze komen asiel aanvragen en dat wordt niet beslist door een strafrechter. In een rechtbank mag een beschuldigde inderdaad zwijgen en mag zijn advocaat alle argumenten bovenhalen die hij wil. Een asielzoeker mag dat niet. Die moet de waarheid zeggen en meewerken. Soms vergeet zelfs de Raad van State dat asiel een administratieve procedure is en geen strafzaak. Dat iedereen zijn werk doet. Bij een Franstalige vreemdelingenrechter heeft men dan nog tien keer meer kans dan bij een Nederlandstalige. Eenmaal erkend, mag men vrij rondreizen in de hele Schengenzone.

U waarschuwt in uw memoires bij herhaling dat we asiel rationeel moeten benaderen en niet emotioneel. Het gaat natuurlijk over mensen. Als gezinnen met kinderen buiten moeten slapen is het rationeel om daarover boos te worden.

Bossuyt: Emoties zijn goed voor individuen, maar niet voor het beleid. We zullen deze asielcrisis alleen maar onder controle krijgen met een beter – zakelijk – beleid. Zoals gezegd: onze politici hadden veel vroeger alarm moeten slaan. Wie staatssecretaris voor Asiel of Migratie was of is, maakt eigenlijk niet zoveel uit. Maggie De Block, Theo Francken, Sammy Mahdi (CD&V) of Nicole de Moor: allemaal probeerden ze de onderlinge verschillen in de verf te zetten, maar hun beleid volgde en volgt nog altijd min of meer dezelfde grote lijnen. Alleen zien we dat bij deze crisis niet de hele regering mee wil. Dáár zit nu de knoop: de regering-Vivaldi is verdeeld over asiel.

Het gaat dan ook over fundamentele rechten van mensen die mogelijk in hoge nood verkeren.

Bossuyt: Mijn houvast is de Conventie van Genève. Daarin staat duidelijk omschreven wie een vluchteling is: iemand die zijn leven of tenminste zijn fysieke integriteit of zijn vrijheid heeft geriskeerd. Die mensen mogen we inderdaad niet terugsturen. Maar geloof me vrij: het zijn er echt niet zoveel die vanwege hun politieke overtuiging een gevangenisstraf riskeren, of marteling. Dat er toch zo veel asielzoekers zijn vandaag, komt mede omdat men de omschrijving van vluchteling heeft uitgebreid: met homoseksuelen en transgenders, met vrouwen die besneden dreigen te worden, met klimaatvluchtelingen enzovoorts. Ook ‘huishoudelijk geweld’ wordt nu al aanvaard als erkenningsgrond. Maar in België is er toch ook huishoudelijk geweld? Kent u veel Belgen die daarvoor asiel aanvragen? Natuurlijk zullen er gevallen zijn waarin het verantwoord is om een homoseksueel als vluchteling te erkennen – ik heb dat in mijn tijd ook gedaan. Maar iets heel anders is van seksuele geaardheid een recht te maken waarop iedereen die er zich op beroept het statuut van vluchtelingen krijgt. Dan krijg je situaties waarbij uit een land als Guinea zich ineens honderden homoseksuelen aandienen. Sommigen laten de dag nadat ze zijn erkend hun vrouw en kinderen overkomen. Waar zijn we in godsnaam mee bezig?

U beschouwt asiel als een gunst, en niet als een recht?

Bossuyt: Voor vluchtelingen in de zin van de Conventie van Genève is asiel een recht. Voor de rest moet het een gunst zijn. Dat is ook zo met regularisaties. Ik ben er erg tegen dat er commissies komen die procedures uitwerken waarop mensen zich kunnen beroepen om geregulariseerd te worden. Zo wordt wat een gunst is, een recht. Dat is niet beheersbaar. Alleen zijn er zo veel uitbreidingen bij gekomen, waarvan sommigen intussen ook als een recht kunnen worden geclaimd. En daarmee zitten we dus in de problemen.

Welk moreel recht heeft de Europese Unie om haar grenzen te sluiten voor mensen die niets anders nastreven dan ‘the pursuit of happiness’, zoals dat in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring staat?

Bossuyt: Ze mogen dat nastreven, maar wij zijn niet verplicht om hen dat zomaar te gunnen. De migranten die vanuit Europa in de negentiende eeuw naar de VS reisden, kwamen daar terecht in de Far West. De VS waren en zijn geen welvaartsstaat, vergeet dat niet. De landen van de Europese Unie zijn dat wel. Wij zijn niet verplicht om een systeem dat met veel moeite in de loop der eeuwen is opgebouwd, in een paar jaar tijd te verkwanselen om miljarden mensen te redden die we niet kunnen en niet hoeven te redden.

Oud-minister van Binnenlandse Zaken Johan Vande Lanotte (Vooruit) zei ooit: ‘Het is voor een politicus niet goed om te lang “asiel” te doen, want asieldossiers maken krassen op je ziel.’

Bossuyt: Zijn opvolger Patrick Dewael (Open VLD) schreef zelfs een boek met de titel Eelt op mijn ziel. Toen ik commissaris-generaal werd, wist ik veel van mensenrechten maar weinig van asiel en vluchtelingen. Ik schrok me dood toen bleek dat in mijn eerste jaren een op de vier asielzoekers uit Ghana kwam. Was het daar zo slecht? Natuurlijk niet. Het was er een stuk beter dan in de meeste andere Afrikaanse landen. Net daarom konden ze het zich veroorloven om hierheen te komen. Ik heb op asiel zo veel gesjoemel gezien dat mijn haren ten berge rezen. En ik heb me ook geërgerd aan het politieke misbruik van asiel, door links én rechts. Niet voor niets dragen mijn memoires de titel Tussen demagogie en hypocrisie. Ik schreef: ‘De volksverlakkerij komt van rechts, de schijnheiligheid van links.’ Tijdens mijn jaren op asiel ben ik harder geworden, ja. Ze hebben mij vooral in mijn overtuiging gesterkt van de noodzaak van een streng maar rechtvaardig asielbeleid. Ik heb liever dat democratische beleidsmensen nu moeilijke beslissingen nemen over asielzoekers, dan dat we die beslissingen zouden overlaten aan politici die de verkiezingen zullen winnen als we het hele asielbeleid laten verrotten. En gezien de recente verkiezingsresultaten in zo veel Europese landen, is er maar één vaststelling: dat risico is reëel.