België loopt voorop in aanpak van teruggave roofkunst

Als enige land ter wereld heeft België een systematische aanpak ontwikkeld voor de teruggave van roofkunst aan Congo. Bevoegd staatssecretaris Thomas Dermine stelde die “innovatieve aanpak” dinsdag voor in het AfricaMuseum. “Het uur is gekomen voor de teruggave van de voorwerpen die op onrechtmatige wijze zijn weggehaald uit Congo, want ze horen toe aan het Congolese volk”, zei Dermine.

Op dit moment worden er echter nog geen containers gevuld om roofkunst terug te brengen naar Congo. Van goed 1 procent van de bijna 130.000 voorwerpen in de collectie van het AfricaMuseum staat vast dat de voorwerpen op onrechtmatige wijze verworven werden. Die voorwerpen komen terecht in het privédomein van de staat. Dat betekent dat ze ‘vervreemdbaar’ worden, met het oog op restitutie. Die stap is nodig om tot een juridische overdracht aan Congo, of andere derden, te komen.

Een Belgo-Congolese commissie zal zich nu buigen over de verdere afspraken. In eerste instantie wordt de Congolese overheid juridisch eigenaar, maar de werken zullen in ons land blijven tot de Congolezen vinden dat aan de noodzakelijke voorwaarden is voldaan om de werken een plaats te geven. De wetenschappelijke samenwerking wordt versterkt, om te zorgen dat de nodige knowhow op termijn ook in Congo aanwezig is.

Op dit moment is er nog geen concrete vraag uit Kinshasa om werken terug te krijgen, al heeft de Congolese president Felix Tshisekedi eerder al om de geleidelijke teruggave van het Congolese erfgoed gevraagd.

Alles samen gaat het hier echter slechts om een fractie van de collectie van het museum. Veel groter is het aandeel voorwerpen waarvan de herkomst vandaag nog onduidelijk is. Het zou gaan om zowat 40 procent. Ook die voorwerpen worden, als een soort van symbolisch gebaar, sowieso overgedragen naar het privédomein van de staat. Maar vooraleer de Congolese overheid ook van die voorwerpen eigenaar kan worden, is nog veel herkomstonderzoek nodig. Dat grootscheepse herkomstonderzoek wordt nu opgestart, samen met partners in Congo. Museumdirecteur Guido Gryseels greep de gelegenheid aan om Dermine om meer middelen te vragen voor dat onderzoek. “Voor onderzoek in archieven en veldonderzoek zullen we de komende vijf jaar 2,5 miljoen euro extra en verschillende nieuwe wetenschappers nodig hebben”, zei Gryseels. “Het gaat om ontzettend veel voorwerpen, waarvan we op dit moment vaak amper gegevens hebben.”

Wat Dermine betreft zal Gryseels daarvoor in eerste instantie in zijn eigen middelen moeten zoeken, al liet hij de deur wel open om hiervoor extra middelen vrij te maken. Als het onderzoek besluit dat een bepaald voorwerp op onrechtmatige wijze in ons land kwam, dan wordt Congo juridisch eigenaar en kan het dat voorwerp terugvragen. Is dat niet het geval, dan verhuist het voorwerp in kwestie opnieuw naar het openbaar domein van de Belgische staat.

Over het verloop van dat herkomstonderzoek zal er nu en dan gecommuncieerd worden, en in het museum werd dinsdag ook een herkomstparcours geopend. Dat parcours stelt een aantal objecten in de kijker die aangeven hoe complex het is om de juiste herkomst te bepalen. Het gaat dan onder meer om het Nkisi-spijkerbeeld, dat de Belg Alexandre Delcommune bij een gewapende aanval wegroofde.

Van meer dan de helft van de collectie, 58 procent, is duidelijk dat het museum die voorwerpen op een legitieme wijze in handen kreeg. Die voorwerpen blijven deel uitmaken van het openbaar domein van de staat. Andere westerse landen kozen tot nu toe voor een ad hoc-aanpak. “Als een westerse leider op bezoek gaat in een Afrikaans land, steekt hij enkele kunstvoorwerpen in zijn koffer”, zei Dermine onder meer, waarmee hij verwees naar de Franse president Macron. “Maar wij wilden afstappen van die symboliek in een dossier dat nu al vijftig jaar met de regelmaat van de klok weer opduikt. Vandaar dus deze systematische aanpak, waarvoor in de regering trouwens snel een akkoord was. Ook binnen de regering zien we immers een generatiewissel: Frank Vandenbroucke is het enige regeringslid dat geboren werd voor de onafhankelijkheid van Congo, in 1960.”

De Belgische plannen raakten enkele weken geleden al bekend, en in tussentijd was er al lof van buitenlandse experts. Afgelopen weekend gooide het NRC Handelsblad nog met bloemetjes naar de Belgische aanpak, bracht Gryseels in herinnering.