‘500 jaar na Luther: Hoog tijd om eindelijk eens echt werk te maken van vrijheid van godsdienst’

Dick Wursten van de Verenigde Protestantse Kerk van België staat stil bij de vijfhonderdste ‘verjaardag’ van de Reformatie. ‘Vrijheid van godsdienst betekent immers óók dat je niet verplicht bent om serieus te nemen, waar anderen zwaar aan tillen.’

Vandaag is het precies 500 jaar geleden dat voor de Duitse monnik en professor theologie, Maarten Luther, de maat vol was. De wijze waarop de kerk kapitaliseerde op het schuldgevoel van de mensen vond hij godgeklaagd. Dus schreef hij een brief op poten aan de bisschop en goot zijn gedachten in de vorm van een aantal uitdagende stellingen. Al snel geraakte hij in nauwe schoentjes, maar hij liet zich niet doen. Een pamflettenoorlog barstte los, even later gevolgd door een echte. Vlak voor hij werd geëxcommuniceerd publiceerde hij nog een prachtige ode op de vrijheid, die hij opdroeg aan… de paus.

Als tribuut aan deze man, die overigens absoluut geen heilige was, heb ik enkele gedachten over de vrijheid en godsdienst in de vorm van stellingen gegoten, geen 95 zoals hij, maar slechts 10 plus eentje om het af te leren. Gewoon om eens even over na te denken, of ook niet. Vrijheid van godsdienst betekent immers ook dat je niet verplicht bent om serieus te nemen, waar anderen zwaar aan tillen.

1. Wie in onze rechtsstaat ruimte geeft aan levensstijlen die gebaseerd zijn op de religieuze, filosofische of ideologische opvattingen die de fundamentele waarden van de democratische rechtsstaat niet erkennen, verzwakt de waarden van de democratische rechtsstaat. Daarmee wordt namelijk gezegd dat die waarden niet fundamenteel zijn, maar inwisselbaar.

2. ‘We agree to disagree‘ ; hoewel af en toe nodig als smeerolie in de machinerie van het samenleven – is dit een formule die ernstig tekortschiet als het op de organisatie van de samenleving aankomt.

Wanneer diepgevoelde opvattingen over het leven met elkaar botsen, kan men niet volstaan met die enkel naast elkaar te zetten en dan uiteen te gaan. Zij moeten, eens gesignaleerd, leiden tot een fundamenteel gesprek waarin juist het verschil wordt gethematiseerd en geanalyseerd. Pas dan kan er gezocht worden naar wat mensen verbindt en waarop je dus een samenleving kan bouwen. Laat men dit na dan wordt door zulk soort ontmoetingen het gevoel van vervreemding tussen groepen mensen eerder versterkt, dan dat men tot elkaar komt.

3. Enkel bij een dode religie ligt alles voor eeuwig vast.

Vanuit menswetenschappelijk perspectief bezien, zijn de grote religies cumulatieve en heel complexe culturele tradities, waarbinnen mensen van generatie op generatie betekenissen doorgeven middels verhalen, rituelen, zeden en gewoontes. In dit proces vindt elke religie zichzelf voortdurend opnieuw, ook die religies die van zichzelf zeggen dat ze onveranderlijk zijn.

4. De erkenning van cultuur-christenen als legitieme mede-erfgenamen van de christelijke traditie is nodig wil de kerk van de toekomst meer zijn dan een organisatie ter bevrediging van religieuze behoeftes van steeds minder mensen.

Laat de kerk dit na, dan verliest ze het contact met het gewone leven van de mensen, die – christelijk of niet – seculiere mensen zijn, en de taal van de kerk simpelweg niet meer verstaan.

5. De kerk doet er goed aan haar mensvisie en wereldbeeld constant in gesprek te brengen met en te laten voeden door ontwikkelingen in natuur- mens- en geesteswetenschappen.

6. De twee voorgaande stellingen gelden mutatis mutandis ook voor de islamitische religie.

7. Toekomstgericht levensbeschouwelijk onderwijs kan niet volstaan met het binnenperspectief.

Zonder het besef van de radicale historiciteit van elke religie (ook de eigen) kunnen aanhangers van een religie de culturele aspecten van gebruiken niet onderkennen en is een gesprek over de manier waarop, of de mate waarin, een element uit de eigen culturele traditie essentieel is voor de actuele beleving van de religie, niet mogelijk.

8. Wie de machtsongelijkheid binnen een georganiseerde religie weglaat uit het dispuut over de vrijheid van godsdienst, laat de facto diegenen die het minst of niets te zeggen hebben binnen die religie, in de steek.

De vrijheid van vrouwen, homo’s en ‘apostaten’ om zelf hun leven vorm te geven is de kanarie in de koolmijn van de Open Samenleving als het gaat om de vrijheid van godsdienst.

9. Van het ontstaan van parallelle werelden worden vooral kinderen de dupe.

10. De lakmoesproef voor een levensbeschouwelijke organisatie binnen een levensbeschouwelijk neutrale rechtsstaat bestaat hierin dat zij van harte accepteert dat haar leden géén voorkeursbehandeling krijgen.

Dick Wursten is his predikant bij de Verenigde Protestantse Kerk van België. Hij is historicus en theoloog te Antwerpenen inspecteur / pedagogisch adviseur voor het protestants-evangelisch godsdienstonderwijs.