Eurosceptische en radicale partijen krijgen stevig voet aan de grond in het Europees Parlement. In Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk zorgden ze zelfs voor een aardverschuiving. De pro-Europese centrumfracties kunnen het parlement blijven domineren, maar moeten een antwoord vinden op de wijdverspreide proteststemmen.
De Europese Super Sunday werd er één in mineur. Over heel het continent grepen burgers de Europese verkiezingen (22-25 mei) aan om hun onvrede te laten horen. Daardoor wordt straks bijna een vierde van het Europees Parlement bezet door anti-Europese en zeer eurokritische parlementsleden van beide zijden van het politieke spectrum. De drie grote centrumpartijen verloren allen zetels, maar behouden samen een stevige meerderheid, met de centrumrechtse Europese Volkspartij (EVP) nog steeds als grootste groep, de sociaaldemocraten (S&D) als tweede en de liberale ALDE als derde.
De grootste schok kwam uit Frankrijk, waar het extreemrechtse Front National van Marine Le Pen uitbundig een historische overwinning mocht vieren. Martin Schulz, de aftredende parlementsvoorzitter, stak zijn afschuw over dat resultaat zondagavond niet weg. ‘Het is een slechte dag voor de Unie als zo’n racistische, xenofobe en antisemitische partij 25 procent haalt in Frankrijk’, zei hij. ‘Maar hun kiezers zijn geen extremisten. Ze zijn alle hoop en vertrouwen kwijt.’ Het Front National werd zondag de grootste partij van Frankrijk. Het gaat van 3 naar 24 zetels. De PS van de onpopulaire president François Hollande werd met een schamele 14 procent pas derde. Hollande krijgt dus een nieuwe nederlaag te verwerken, na de desastreuze gemeenteraadsverkiezingen van maart. Le Pen kon haar vreugde niet op. ‘Het volk heeft luid en duidelijk gesproken!’ joelde ze.
De Britse regering van David Cameron kreeg eveneens de verwachte tik van de anti-establishmentkiezers. ‘We hebben de boodschap van het publiek dat ontgoocheld is in de EU ontvangen en begrepen’, zei hij. De eurosceptische UK Independence Party (UKIP) van stokebrand Nigel Farage bleef met 27 procent (+11) net voor Labour (25 procent) en de Conservatieven van Cameron (24 procent).
In Duitsland werd de regering wel beloond. De christendemocratische CDU van kanselier Angela Merkel bleef opnieuw de grootste (36 procent), en haar socialistische coalitiepartner SPD (27 procent, +6 %) maakte een mooie sprong voorwaarts. Maar ook daar vonden de eurosceptici voet aan de grond. De pas opgerichte Alternative für Deutschland pakt zeven zetels, en voor het eerst haalt ook de neonazistische NPD een zetel, beide met dank aan de weggevallen kiesdrempel.
Andere bekende eurosceptici deden het minder goed dan verwacht. De Nederlandse PVV van Geert Wilders leverde een zetel in en houdt er nog vier over. CDA en D66 wonnen er de verkiezingen. In Italië bleef premier Matteo Renzi met zijn Democratische Partij (40 procent) ruim voor de Vijfsterrenbeweging (M5S) van komiek Beppe Grillo. De Italiaanse populisten strandden op 21 procent. Denemarken kende wel een Zwarte Zondag. De regerende socialisten konden niet verhinderen dat de conservatieve anti-islampartij Deense Volkspartij de grootste werd (27 procent).
In het economisch geplaagde Griekenland, het zorgenkind van de eurozone, lijkt de radicalisering nog toe te nemen. Het extreemlinkse Syriza is de grootste met 26 procent, het neonazistische Gouden Dageraad is derde met 9 procent en kan straks twee zetels bezetten in het Europees Parlement. Ook in Spanje scoorde radicaallinks goed, met de Verenigde Linksen (6 zetels) en Podemos (5 zetels).
Zo krijgt de eurokritiek een sterke stem in het Europees Parlement, waardoor het debat er nog feller zal worden. ‘Het zal wel het nodige theater opleveren in het halfrond,’ zegt Steven Van Hecke, docent Europese politiek van de KU Leuven, ‘maar voor de werking van het parlement zie ik geen groot probleem. Je ziet nu al dat die eurosceptici zich niet kunnen organiseren in het Europees Parlement, omdat ze onderling verdeeld zijn, ook binnen extreemrechts. Hun succes zal vooral in hun eigen land verder spelen.’
Dood gewicht
Marine Le Pen wist wel een verbond te maken met Geert Wilders en het Vlaams Belang, maar die verloren beide. UKIP en de Deense Volkspartij hebben de uitnodiging tot samenwerking al afgewezen. En om een nieuwe fractie te vormen, heb je 25 leden en 7 partijen uit 7 verschillende landen nodig. ‘De meeste eurosceptici zullen dood gewicht vormen in het parlement’, zegt professor Hendrik Vos (UGent). ‘Dat hebben we de voorbije jaren ook al gezien bij dergelijke figuren. Ze zijn er en ze maken veel lawaai, maar constructief meewerken, voorstellen indienen of samenwerken lukt ze niet. De belangrijkste gevolgen van de opkomst van de eurosceptici zullen indirect zijn. De Franse en de Britse regering zullen zich door de vele eurokritische stemmen in hun land nog scherper opstellen in verschillende Europese dossiers. De Britten zullen wellicht om uitzonderingen blijven vragen voor hun land. En dat zal moeilijk liggen voor de EU, want je kunt de Europese constructie niet zomaar ontrafelen zonder een domino-effect te starten. Nee, Europa zal vooral op de proteststemmen moeten reageren met goed beleid, en blijven uitleggen dat de EU enkel werkt met compromissen tussen de landen. En regeringsleiders moeten de Europese beslissingen die ze zelf nemen, nu ook maar eens loyaal en met verve in eigen land verdedigen. Dat doen ze nu vaak niet, met deze resultaten als gevolg.’
‘Het is maar de vraag of die radicalen wel zullen komen opdagen in het parlement’, merkt Steven Van Hecke nog op. ‘Ze zijn uiteindelijk niet echt geïnteresseerd in dat Europees Parlement. FN bijvoorbeeld gebruikt deze zege als een opmaat naar de presidentsverkiezingen van 2017. Men zal hen in het Europees Parlement vooral negeren. Een groter probleem is UKIP van Nigel Farage, dat de grootste partij werd in het Verenigd Koninkrijk. Dat is een directe uitdager voor de Conservatieven van de Britse premier David Cameron, en we mogen verwachten dat die zich nu ook van zijn meest eurosceptische kant zal laten zien. Om te beginnen al bij de toekenning van de belangrijkste posten in Europa. Wellicht zal men moeten proberen om het Verenigd Koninkrijk een nieuw soort autonomie te geven, door wat bilaterale akkoorden te heronderhandelen. Dat is even pijnlijk voor de EU, maar het is beter dan een totale blokkering. Alle afspraken met de Britten heronderhandelen zullen ze wel niet doen, want dan zouden ze de doos van Pandora openen. Er zijn nog andere landen, zoals Tsjechië, die dan ook met een lijstje zouden klaarstaan. Maar Cameron moet zeker ergens kunnen laten zien dat hij de boodschap van de UKIP-kiezers begrepen heeft.’
De Europese leiders hamerden er zondagavond tijdens de verkiezingsnacht in hun speeches op dat de overgrote meerderheid in het Europees Parlement nog steeds vooruit wil met de Europese integratie, en een sterk mandaat heeft om het politieke debat aan te gaan met de bonte verzameling eurosceptici. De strijd om de grootste fractie werd tegen de verwachtingen in vlot gewonnen door de EVP. ‘Het is zeker opvallend dat de Europese Volkspartij zo afgetekend wint, met 213 zetels tegenover 190 voor de sociaaldemocraten’, stelt Van Hecke. ‘Dat is een veel ruimere voorsprong dan verwacht. De liberale ALDE-groep van fractieleider Guy Verhofstadt heeft het ook goed gedaan, want ze blijven vrij stevig derde. Terwijl ze in sommige peilingen pas de vierde of de vijfde groep waren. Voor de vorming van een meerderheid voor een nieuwe Europese Commissie zullen deze drie grote groepen ongetwijfeld opnieuw tot elkaar veroordeeld zijn.’
Ook volgens professor Vos is een grote coalitie de logische optie. ‘In elk land is een eigen verhaal geschreven door de kiezers, maar als je het totale plaatje van de Unie bekijkt, heeft de mainstream geen echte mokerslag gekregen. De Europese Volkspartij verliest het meest (60 zetels), maar blijft de grootste. De socialisten en de liberalen weten zich te handhaven als tweede en derde groep. Deze fracties zullen nu nog meer op elkaar aangewezen zijn om beslissingen te nemen. Grote koerswijzigingen hoeven we van de volgende Commissie dus niet te verwachten, eerder verder aanmodderen in het midden.’
Juncker in pole position
De grootste fracties hebben tijdens de campagne ook elk een kandidaat-voorzitter van de Commissie naar voren geschoven. Zo wilden ze de kiezers overtuigen dat zij mee kunnen beslissen wie de macht krijgt in Europa. En deze uitslag is een groot cadeau voor Jean-Claude Juncker, de kandidaat-Commissievoorzitter van de christendemocraten, zegt Van Hecke. ‘De Luxemburgse ex-premier zit in pole position om José Manuel Barroso op te volgen. Hij zal als eerste de mogelijkheid krijgen om de steun te zoeken van de lidstaten om Commissievoorzitter te worden. Het is in principe de Europese Raad van regeringsleiders die iemand moet nomineren voor de job, maar het is geen optie om Juncker alsnog aan de kant te duwen. Vooral ook omdat hij vooraf de expliciete steun heeft gekregen van EVP-leiders als Angela Merkel en Raadsvoorzitter Herman Van Rompuy. Daar bestaan tv-beelden van, en ze zullen de komende weken vaak opnieuw worden getoond. Merkel leek voor de verkiezingen nog even te aarzelen of de Raad toch niet met een eigen kandidaat zou kunnen komen, maar dat kunnen ze echt niet maken. De regeringsleiders hebben die campagne van de topkandidaten duidelijk onderschat. Ongetwijfeld dachten ze dat ze na de verkiezingen nog hun eigen ding zouden kunnen doen, maar de campagne kreeg een eigen dynamiek. Juncker is zeker een B-kandidaat, en de EVP heeft sterkere figuren in de rangen, maar Juncker heeft een goed resultaat te pakken, en het parlement zal de hakken in het zand zetten om vast te houden aan het plan dat een van de topkandidaten de volgende voorzitter wordt.’
Ook Hendrik Vos gelooft dat Juncker het zal halen. ‘Het Hongaarse Fidesz en Forza Italia zijn binnen de EVP niet meteen enthousiast over Juncker, en in principe kan de Europese Raad inderdaad het duel aangaan met het parlement over die benoeming, maar dan raken ze echt op ramkoers en kunnen we lang wachten op een nieuwe Commissie. De kans is klein dat de regeringsleiders dat zullen riskeren, op een moment dat de eurocrisis nog altijd opnieuw kan uitbreken.’
Povere opkomst
Stemmen voor het Europees Parlement is in de meeste landen niet verplicht. Daarom werd er ook erg naar uitgekeken hoeveel Europeanen warm zouden lopen voor de stembusgang. Meer dan de helft vond het de moeite niet. De opkomst klokte af op 43,1 procent in heel Europa, ongeveer evenveel als bij de vorige Europese verkiezingen in 2009. ‘Je kunt optimistisch zijn en zeggen dat de opkomst de voorbije Europese verkiezingen telkens daalde, en dat die dalende trend nu gestopt is’, aldus Van Hecke. ‘Tegelijk zou je na zo’n turbulente periode voor Europa toch mogen verwachten dat veel meer mensen komen stemmen om hun mening te geven, maar dat gebeurde niet. De opkomst verschilt ook erg tussen de lidstaten, met Slovakije als dieptepunt (87 procent niet opgedaagd, nvdr).’
Dat de opkomst niet verder daalde, zien sommige Europese politici als een positief effect van de campagne van de topkandidaten voor het voorzitterschap van de Commissie. Van Hecke is het daar niet mee eens. ‘Die campagne leefde sterk bij ons omdat we met Verhofstadt een ex-premier hadden die meedeed. Hetzelfde zag je in Luxemburg en Duitsland, die elk een bekende figuur in de race hadden. Maar in andere landen volgden ze dat niet echt. Het is wel een proces dat men niet meer zal kunnen stoppen. De Europese verkiezingen zullen steeds meer politiek en presidentieel worden.’
DOOR THOMAS VERBEKE
Het begint een beetje op het Eurovisiesongfestival te lijken bij de ‘Europees-Parlement-resultaten-show’: de interviewer stelde de vraag in het Frans, switchte naar Italiaans en kreeg het antwoord in het Duits. Luke Baker, EU-correspondent voor Reuters.
De politici met de grootste afkeer van Europa juichen het hardst voor hun nieuw verworven zetel in hetzelfde Europa. Nadia Bouras, Nederlands historica.
‘De Europese Volkspartij blijft de grootste. De socialisten en de liberalen weten zich te handhaven als tweede en derde groep. Grote koerswijzigingen hoeven we van de volgende Commissie dus niet te verwachten.’
Wow, dit is wel heel dom. Wat is dat toch met slimme Britten, alsof hun hersens uitvallen als het gaat over Europa? Joris Luyendijk, Nederlands journalist die werkt voor The Guardian.
‘De Luxemburgse ex-premier Jean-Claude Juncker zit in pole position om José Manuel Barroso op te volgen als voorzitter van de Europese Commissie.’
