Voor de meerderheid van de Belgische moslims komt woensdagavond een einde aan de ramadan. Aan de vooravond van het Suikerfeest sprak Knack met de Gentse imam en onderzoeker Brahim Laytouss over vasten in België, Syriëstrijders en imams zonder rijbewijs. ‘Zelfs de grootste extremisten hebben altijd wel een argument.’

Nog even. Nog even en dan begint het normale leven weer voor het overgrote deel van de meer dan 800.000 moslims in ons land. Woensdagavond na zonsondergang eindigt de ramadan, met een feestelijke maaltijd, een plejade aan gelukwensen en een avondlijk moskeegebed. Dan kan het gewone leven eindelijk weer zijn gangetje gaan. Dan kan er weer naar hartenlust ontbeten, geluncht en gedronken worden.

Niemand die in Gent en omstreken meer van de ramadan geniet dan Brahim Laytouss, de imam van de moskee aan de Elyzeese velden. Amper zeventien was hij toen hij voor het eerst in de moskee preekte. Hij had nog maar net de Koran gememoriseerd, en voldeed dus aan de basisvoorwaarde om imam te worden. ‘Een spannend moment’, geeft hij 25 jaar later toe. Mijn leeftijd speelde voor de toehoorders geen rol. Je wordt aanvaard vanwege je kennis. Mensen kijken naar je op. Al moet je je preek natuurlijk wel een beetje aanpassen. Om de grote levensvragen te behandelen was ik toch nog wat jong.’

Anno 2013 ziet de wereld er helemaal anders uit. De aanslagen van 11 september 2001, de oorlogen in Afghanistan en Irak, de Arabische revoluties hebben het wantrouwen zowel in het Oosten als in het Westen op doen laaien. Laytouss is ondertussen onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen, algemeen directeur van het islamitische studiecentrum Idara, en trotse vader van vier kinderen. Enkele maanden geleden was hij een van de weinige imams die de alarmklokken luidden toen verschillende geradicaliseerde moslimjongeren naar Syrië trokken om daar aan de zijde van fundamentalistische verzetsgroepen te gaan vechten.

Laytouss: ‘Ik herken mezelf in de jongeren die vandaag op zoek zijn naar islamitische kennis, maar daarvoor de begeleiding niet vinden. Ik heb het geluk gehad dat ik in Gent opgevangen werd door een zeer capabel imam, die ons uitstekend begeleidde tijdens de Koranmemorisatie. Ik raakte gefascineerd door de verscheidenheid van de islamitische wetscholen. Die diversiteit is voor mij de ware rijkdom van de islam.’

Schieten de Belgische imams vandaag de dag tekort?

Brahim Laytouss:(knikt) Het niveau van onze imams is een grote bezorgdheid. De moslimgemeenschap mist persoonlijkheden met charisma en religieus leiderschap. Toen ik nog aan het Europees instituut studeerde, kreeg ik les van een groep internationaal gerenommeerde geleerden, zoals Hassan Ben Seddik, de Marokkaanse moefti die aan de basis ligt van zowat alle in Europa gebruikte fatwa’s (religieuze adviezen, nvdr). Zulke figuren zijn er gewoon niet meer.

Hoe komt dat?

Laytouss: We hebben niet geïnvesteerd in imams van eigen bodem. Nu komen de meeste Belgische imams uit het buitenland. Het is eigenlijk een soort economisch proces. In de Maghreblanden heb je nu eenmaal een groot overschot aan imams. Je hoeft er niet in te investeren, want ze zijn er gewoon. Ze zijn op theologisch vlak ook beter opgeleid, maar ze zijn nutteloos voor onze samenleving. Wat heb je aan een imam die een totaal onaangepast discours houdt? Of die de levensvragen waar het geloof om draait niet kan beantwoorden? Een imam zonder rijbewijs die geen Nederlands spreekt: dat is eigenlijk misdadig. Je moet mobiel zijn, de taal kennen, aanwezig zijn in het maatschappelijk debat. Achteraf gezien hadden we dat geld veel beter in imams van eigen bodem geïnvesteerd.

Waar loopt het mis?

Laytouss: Het is misschien eigen aan deze tijden, maar het is een pijnlijke vaststelling dat de begeleiding en ondersteuning bij onze jongeren uitblijft. Vlaamse jongeren die zich in de islam willen verdiepen, moeten naar Château- Chinon in Frankrijk, of naar Iran, Egypte of Saudi-Arabië. En dus ontstaat het risico dat jongeren zelf de teksten gaan interpreteren. Dat is een gevaarlijke evolutie. Een religie heeft nog altijd een bepaalde set regels die je geleidelijk moet aanleren. Er is een manier van interpreteren die gerespecteerd moet worden.

Als moslim heb ik de plicht loyaal te zijn aan de samenleving waarin ik leef. Een fatwa in Iran of Mauritanië hoeft mij niet te binden: het is soms zelfs verboden eraan te gehoorzamen. Bovendien heeft de profeet ook verdragen gesloten met andere religies. Volgens de Koran zijn niet-moslims evenwaardige burgers. Extremisten creëren een vijandbeeld van de niet-moslim, terwijl de Koran duidelijk stelt dat de niet-moslim een medeburger is die dezelfde rechten en plichten heeft.

Gelooft u in de opleiding islamitische theologie die de KU Leuven volgend academiejaar opstart?

Laytouss: Het is een eerste stap, maar met zo’n opleiding leid je geen imams op. Vlaanderen heeft meer nodig dan dat. Het voornaamste pijnpunt is dat de moslimgemeenschap zich gediscrimineerd voelt. Tijdens de kroning van de nieuwe koning was de moslimgemeenschap niet eens uitgenodigd. Dat hou je toch niet voor mogelijk?

Vorige week is opnieuw een zestienjarige moslima naar Syrië vertrokken. Kwam dat als een verrassing voor u?

Laytouss: De uittocht is nog lang niet voorbij. Ik vrees dat het van kwaad naar erger zal gaan. Zolang er geen structurele oplossingen komen die het extremisme aanpakken, zullen we blijven sukkelen. De situatie in Syrië zorgt voor migratieverschuivingen en extra politieke vluchtelingen. We zijn daar in Vlaanderen gewoon niet op voorbereid. Met alle respect voor de ministeries die bezig zijn met reglementeringen, maar ze komen veel te laat. We moeten waakzaam blijven over zulke fenomenen.

Hoe kan het dat bepaalde jongeren, die tot voor kort geen interesse voor religie toonden, in zo’n korte tijd radicaliseren?

Laytouss: De gemeenschappelijke noemer van al die Syriëstrijders is dat ze zich uitgesloten voelen. Ik denk dat jonge moslims op zoek zijn naar een identiteit. Zowel jongens als meisjes stellen zich de vraag of ze nu Vlaming, Belg, Marokkaan of moslim zijn. Ze komen in een soort identiteitscrisis, en dat maakt hen kwetsbaar. In islamitische landen speelt dat probleem minder, omdat daar meer faciliteiten bestaan die jongeren helpen op het goede pad te blijven. Hier in België zijn zulke jongeren een vogel voor de kat. Op internet vinden ze een waslijst aan extremistische websites. Op die manier maken ze een constructie van een identiteit die volstrekt kunstmatig is. Ze verzinnen hun eigen verhaal en dat houdt grote gevaren in. Ze plaatsen zichzelf buiten de samenleving en gaan daardoor gemakkelijker over tot geweld. Je merkt ook dat jongeren via internet gaan ‘shoppen’ bij de verschillende stromingen. Ze beginnen als soenniet, worden dan even sjiiet en daarna misschien weer iets anders. Dat is heel gevaarlijk.

Waarom?

Laytouss: Omdat je zonder dat je dat zelf doorhebt in een jihadistische stroming terecht kunt komen. Vaak evolueren jongeren al shoppend richting jihadisme, omdat er geen grens is die hen terugbrengt naar de essentie. Als je nog op zoek bent in je geloof, besef je dat vaak niet. We moeten jongeren duidelijk maken dat ze echt niet verder hoeven te gaan in hun geloof, eens ze gelukkig zijn in het leven.

Hoe wilt u jongeren van extremistische sites weghouden? Het internet is vrijwel onmogelijk te controleren.

Laytouss: Je moet hen weerbaar maken tegen extreem gedachtegoed en duidelijk maken dat er verschillende interpretaties mogelijk zijn. Je mag ook niet verhullen dat er zoiets als jihad bestaat. Alles moet bespreekbaar zijn. Je moet hen uitleggen hoe zo’n fenomeen historisch gegroeid is.

Geef je zo niet de indruk dat die extremisten best wel een punt hebben?

Laytouss: Zelfs de grootste extremisten hebben altijd wel een argument. Alleen vergissen zij zich in het belang van de regels. De basisregels van de islam mogen niet genegeerd worden. Volgens de Koran mag je niet doden, dus is elke oproep tot geweld fout.

Hoe kun je dat extremisme tegengaan?

Laytouss: Het is belangrijk jongeren te begeleiden tijdens hun zoektocht. We moeten jongeren die op zoek gaan naar hun geloof een alternatief kunnen aanbieden. Ik ben eens gaan kijken naar de islambibliotheek van onze universiteiten, en het is gewoonweg zielig. Er staan een paar boeken, maar het zijn vooral lege rekken of boeken over migranten, die helemaal niets te maken hebben met de islam. Stel je voor dat je als goedwillige moslim op zoek bent naar informatie en je vindt enkel lege kasten en negatieve zaken, dat is toch ongezond? Waar blijft de objectieve, wetenschappelijke literatuur? Zo creëer je een afwezige generatie moslims, die vatbaar is voor extremisme. De weinige websites die over de islam gaan, worden beheerd door radicale organisaties. Zij maken gebruik van de technologie, de gematigde islam niet.

Hoe komt dat? De gematigde moslims zijn toch in de meerderheid?

Laytouss: Natuurlijk, dat is het ‘m net. Die gematigdheid impliceert dat ze een normaal leven leiden. De doorsneeburger richt geen websites op tegen de extremistische islam, omdat dat ver van hem af staat. We beginnen ons nu pas te organiseren, omdat die verkeerde islam echt een bedreiging vormt. We zijn als moslimgemeenschap te lang onverschillig gebleven tegenover lange baarden of extremistische klederdracht. Daar zijn we nu van teruggekomen.

Ook het beleid heeft gefaald. Hoe vaak zijn er niet onderzoekscentra uit de grond gestampt die daarna stilletjes zijn doodgebloed? Het lijkt wel alsof de overheid er niet in gelooft dat je de situatie van de moslims kunt veranderen. Er is momenteel geen enkel toekomstperspectief waarin we zeggen: zó moet België er in 2025 uitzien. Daarvoor hebben we onderzoekscentra en faculteiten nodig, en een duidelijke strategie. We anticiperen niet, we werken altijd reactionair.

Hoe evalueert u de aanpak van de Syriëstrijders? Naast een taskforce en een brochure was die voorlopig niet spectaculair.

Laytouss: Ik heb niets tegen die brochure, maar het is niet echt een oplossing. Je houdt jongeren niet tegen met een foldertje of een reclamespot. Die jongeren zijn echt lang niet dom. Ze zijn vaak intellectueel gedreven, maar hebben het gevoel dat ze in de kou staan, dat er met hen geen rekening wordt gehouden.

Wat vindt u van het idee om opvangcentra voor Syriëstrijders op te richten, zoals uw collega Nordine Taouil voorstelt?

Laytouss: Dat kan een deel van de oplossing zijn, maar eigenlijk vind ik het geen goed idee. Je moet oppassen dat we strijders die terugkeren niet als een zieke patiënt behandelen. Sommigen hebben de voorbije maanden serieuze criminele feiten gepleegd. Daar mogen we niet licht overgaan. Je kunt zulke jongeren niet even psychologisch begeleiden en dan doodleuk op de maatschappij loslaten. Het debat over de islam gaat de voorbije maanden enkel over de Syriëstrijders. Er wordt nu en dan eens verhit gediscussieerd, maar we staan geen stap dichter bij een oplossing. Zo speel je in de kaart van de politici die niets willen veranderen.

Hebt u zelf politieke ambities?

Laytouss: Ik ben al verschillende keren gevraagd, maar ik heb altijd geweigerd. Ik vind dat ik de mensen als onafhankelijke beter kan overtuigen. Politiek is de korte weg: je gaat in het parlement zitten en maakt carrière. De moeilijkste weg is aan de basis blijven, en een luisterend oor bieden voor wat bij de mensen leeft. Een politieke kleur veroorzaakt alleen maar wantrouwen. Ik erger me er ook aan hoe de islam politiek uitgebuit wordt. Zelfs de begintijd van de ramadan is sinds de Arabische revoluties een politiek strijdpunt geworden.

Hoe belangrijk is de ramadan voor u?

Laytouss: Het is natuurlijk mijn religieuze plicht om te vasten, maar ik geniet vooral van de sfeer. Het is vooral een familiegebeuren. Let op: je mag niet onmiddellijk een hele maand meevasten. Het is een soort cyclus die je moet ondergaan. Je lichaam moet wennen aan het vasten. Anders wordt het een onaangename ervaring, en dat is echt de bedoeling niet. De gezondheid gaat altijd voor. Mijn oudste twee kinderen vasten mee, maar de andere twee mogen nog niet meedoen. ‘Wij vasten ’s nachts’, zeggen ze. (lacht)

In België is de ramadan natuurlijk echt zwaar, omdat we hier achttien uur moeten vasten, maar eerlijk gezegd heb ik er geen problemen mee. Gisteren heb ik de iftar, het breken van de vasten, nog gevierd met een joodse en een katholieke collega. Ramadan is meer dan niet eten en drinken. Het is een manier van contacten leggen, je netwerk uitbreiden. Voor mij is het zelfs een gelegenheid voor interreligieuze dialoog. Het is een mechanisme om binnen de islam naar elkaar toe te groeien.

Bestaat onder moslims geen zware sociale druk om aan de ramadan deel te nemen?

Laytouss: Het is geen sociale druk, meer een soort sfeer waaraan iedereen wil deelnemen. In islamitische landen kun je op de autosnelweg gaan voetballen op het moment dat de vasten verbroken wordt: iedereen zit binnen.

Ondanks de aangename sfeer blijft het toch een serieuze inspanning. Hoe belangrijk is dat fysieke aspect voor u?

Laytouss: Geloof mag niet enkel een mentale aangelegenheid zijn. Vasten is de fysieke en psychologische voortzetting. Je kunt het eten en drinken even vergeten, het is alsof je herboren wordt. Je leert jezelf beheersen. Je lichaam wordt als het ware gezuiverd. Ik geloof oprecht dat de ramadan een positief effect heeft op de gezondheid.

U bent naast imam ook onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen. Komen wetenschap en geloof bij u nooit in conflict?

Laytouss: Voor mij is er geen spanningsveld. Er zijn veel gelovige wetenschappers in de wereld. Ik bekijk de wereld vanuit beide perspectieven. Zowel religie als wetenschap zijn belangrijk. Dat is ook de raad die ik aan jongeren geef: proef van beide. Het is enorm belangrijk om kritisch te zijn, zowel in de wetenschap als in het geloof. Er moeten dringend een aantal zaken gecorrigeerd worden in de islam. We hebben een nieuwe jurisprudentie nodig, zeker voor de Vlaamse context.

Wat moet er voor u veranderen?

Laytouss: Ik ben ervan overtuigd dat de volledige islamitische jurisprudentie herzien moet worden. De teksten waarmee we de islam definiëren en beleven zijn aan vernieuwing toe, en die nieuwe aanpak kan enkel vanuit Europa komen. In de Arabische wereld is dat gewoon niet aan de orde. Ik heb vaak discussies met collega’s uit islamitische landen die compleet uit de lucht vallen: gaat het er dan echt zo aan toe in Europa?

We moeten in Vlaanderen een eigen versie van de islam ontwikkelen. Bepaalde groeperingen zullen wel beweren dat dat een soft-islam is, maar dat is niet waar. Religie moet altijd opbouwend zijn, met respect voor de medemens en het milieu, en dat horen extremisten niet graag. Hun ideologie is uit op vernietiging. Zodra je een evenwichtige versie van de islam ontwikkelt, die onderbouwd is met de goede argumenten, krijg je een generatie moslimjongeren die perfect functioneren in onze samenleving. Als we dat niet doen, wint het extremisme onverbiddelijk aan terrein. Dat hebben de beleidsmakers nu eindelijk door. Beter laat dan nooit.

Aan welke thema’s denkt u concreet?

Laytouss: Ik denk aan onderwerpen als seksualiteit, voedingsvoorschriften, de maatschappelijke positie van de vrouw. Dat is in Arabische landen allemaal zeer traditioneel. Voor ons is het doodgewoon dat er zoiets als homoseksuele relaties bestaat, maar voor veel collega’s is dat jammer genoeg nog steeds taboe. Daar moet dringend een nieuwe kijk op komen.

Moeten moslims homoseksuelen dan niet doodslaan, zoals de Hadith stipuleert?

Laytouss: Dat staat er wel, maar je kunt als moslim gemakkelijk de Hadith verwerpen. De algemene regels van de Koran primeren op de Hadith, en de belangrijkste regel van de Koran zegt dat een moslim niet mag doden. De Hadith is maar een overlevering, en in overleveringen heb je zwakkere generaties die weleens onzin schrijven.

Gelooft u in verandering? De islamwereld staat niet meteen bekend voor haar progressieve standpunten.

Laytouss: Nochtans hebben internationale organisaties zoals de Islamitische Liga oren naar onze argumenten. Je kunt de islam perfect van binnenin hervormen. In Europa is zich een islam aan het vestigen die verschilt van die van de islamitische landen. De Europese moslims trekken de kar van de vernieuwing. Wij zijn zowel loyaal aan onze Europese plichten als aan onze islamitische identiteit. Isesco, een van de meest gerenommeerde instituten voor islamonderzoek ter wereld, geeft ons in veel standpunten gelijk. Bovendien heeft ook het feminisme een toenemende positieve invloed op de islam.

De katholieke kerk is zeer hiërarchisch gestructureerd, de islam niet. Is dat geen handicap om te hervormen?

Laytouss: Integendeel, dat is een groot voordeel. In de islam ben je juist veel vrijer om te hervormen. Waarom zou ik ooit aan vernieuwing doen, als ik aan een hiërarchie gebonden zou zijn? Je moet wel het onderscheid maken tussen een gebrek aan hiërarchie en een gebrek aan opleiding. Zolang ik mij baseer op de Koran en de basisregels respecteer, ben ik vrij om mijn geloof op gelijk welke manier te beleven. Eigenlijk is de islam een georganiseerd meningsverschil. De meeste moslims hebben genoeg aan het gebed om zich goed te voelen bij hun religie, zonder erbij stil te staan of ze nu soenniet of sjiiet zijn. Je moet hen op hun eigen manier hun geloof laten beleven.

Hoe gaat u om met de toenemende islamofobie in Europa?

Laytouss: Door aan te tonen dat we van goede wil zijn. We moeten benadrukken dat moslims gewone burgers zijn, met dezelfde rechten en plichten. Gelijke kansen zijn belangrijk, maar het is zeker niet fout om de nadruk eens te leggen op die plichten. Dan voed je geen extremisme onder politieke partijen die zeggen dat alle moslims profiteurs zijn. Wij betalen ook belastingen en zijn ook bekommerd om onze economie. Moslims kunnen met hun talenkennis als brugfiguur fungeren. Je kunt soms een bedrijf redden door een nieuwe afzetmarkt aan te boren, bijvoorbeeld in Noord-Afrika. Op die manier kunnen we tonen dat moslims een meerwaarde zijn voor de maatschappij.

Twijfelt u nooit aan uw geloof, als u ziet op welke manier het soms misbruikt wordt?

Laytouss: Absoluut niet. De islam is een religie van stabiliteit voor mij, die mijn leven zin geeft en mijn medemensen respecteert. Het is een belangrijke basis van onze beschaving. Ik nodig zij die de islam misbruiken uit om de echte islam te leren kennen.

DOOR JEROEN ZUALLAERT, FOTO’S FRANKY VERDICKT

‘Tijdens de kroning van de nieuwe koning was de moslimgemeenschap niet eens uitgenodigd. Dat hou je toch niet voor mogelijk?’

‘Een imam zonder rijbewijs die geen Nederlands spreekt: dat is eigenlijk misdadig.’

‘Politiek is de korte weg: je gaat in het parlement zitten en maakt carrière. De moeilijkste weg is aan de basis blijven, en een luisterend oor bieden voor wat bij de mensen leeft.’