In tegensteling tot de chimpansee, leeft de bonoboin een matriarchale maatschappij. Twee werelden.

De verspreiding van bonobo’s en chimpansees stelt biologen voor een raadsel. De twee soorten zijn nauw verwant aan elkaar, maar ze leven nergens samen. Ruwweg kan worden gezegd dat de chimpansee boven de Zaïrestroom leeft, en de bonobo beneden. De twee gelijken zo sterk op elkaar, dat jagers en museumbiologen er in het begin van deze eeuw jaren over deden om te beseffen dat ze met twee soorten te maken hadden. De chimpansee is algemener dan de bonobo, en leeft in meer open terrein, zodat hij gemakkelijker te bestuderen is. Er is bijgevolg veel meer over de chimpansee geweten dan over de bonobo.

De eerste ernstige waarnemingen van het gedrag van bonobo’s zorgden voor een grote verrassing. Hun sociale gedrag bleek totaal te verschillen van dat van de chimpansee. Het verschil wordt geïllustreerd door een beschrijving van Geert Van Den Broeck, oppasser van de gorilla’s en de chimpansees in de Antwerpse zoo : ?Een chimpanseemannetje dat dominant gedrag vertoont, imponeert door zijn kracht. Maar een bonobomannetje dat zijn best doet, zal altijd links en rechts over zijn schouder loeren om te kijken of hij geen klappen kan krijgen van een wijfje. Bonobomannetjes moeten voortdurend op hun hoede zijn voor de vrouwtjes.”

Van Den Broeck is getrouwd met biologe Hilde Vervaecke, die in het domein Planckendael de relaties tussen de vrouwelijke bonobo’s bestudeert. Beiden waren op bezoek in het Zaïrese woud om voor de eerste keer bonobo’s in het vrije veld te bekijken. Eerder trokken ze naar een chimpanseeonderzoekscentrum in het Ugandese Kibale.

CULTUUR.

Chimpansees leven in een ?klassieke” mannengemeenschap, waarin de mannetjes aan de touwtjes trekken. Bij de bonobo’s zijn de vrouwtjes de baas. Bonobogroepen zijn gestruktureerd volgens een vrouwelijke hiërarchie. De dochters van de vrouwtjes moeten na enkele jaren de groep verlaten en elders gezelschap zoeken. De zonen mogen blijven, maar ze moeten zich wel naar de grillen van hun moeders schikken.

?De bonobo’s zijn een biologisch raadsel,” zegt onderzoekster Vervaecke. ?Niet alleen omdat ze in hun gedrag zo sterk van de chimpansees verschillen, of omdat hun vrouwtjes de mannetjes domineren. Maar vooral omdat vrouwtjes die niet aan elkaar verwant zijn, zo’n hechte en intieme relatie kunnen hebben. Dat is uitzonderlijk in de natuur.”

Wat vooral boeiend lijkt te zijn, is de culturele diversiteit in het gedrag van de bonobo. ?Groepen in diverse dierentuinen communiceren op verschillende manieren,” zegt Vervaecke. ?We vragen ons nu af tot wat de bonobo’s in hun woud in staat zijn. Chimpansees in het veld leren van elkaar hoe ze termieten uit een heuvel moeten vissen, of een aambeeldje gebruiken om noten te kraken. Tot dusver werd altijd gesteld dat cultuur exclusief tot de mens in zijn ivoren toren behoorde. Nu blijkt dat er ook in de natuur cultuur kan worden gevonden. De afstand tussen mens en dier wordt korter. Dat is een belangrijk argument om veldstudies te verrechtvaardigen.”

Rond de bonobo werd in kringen van primatologen een tijdlang de mythe gecreëerd dat ze heel vredelievend waren. De make love not war-theorie, die financiering van onderzoek moest vergemakkelijken. Maar die niet door de feiten lijkt te worden gesteund. Uit de chimpanseewereld zijn beschrijvingen bekend van agressieve raids tegen naburige groepen het woord ?oorlog” is al gevallen. Misschien is de zorgvuldige scheiding van de twee soorten chimpansees wel een gevolg van zo’n gedrag. Een etnische zuivering avant la lettre.

Van Den Broeck lanceerde in dat verband trouwens een boeiende suggestie. Hij vroeg zich af in welke mate het plotse verdwijnen van de Neanderthaler ten voordele van de moderne mens het resultaat kon zijn geweest van een alle omstandigheden in acht genomen ?systematische” campagne van de ene soort mens tegen de andere. Het overdenken waard.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content