De onvindbaarheid van Erdal, het uitstapje van Mariusz O., het misbruikte penitentiaire verlof van Kapllan Murat en Mohammed El Azzouzi, de uitwijzing en de terugkeer van Victor Hoxha, de great escape van Dendermonde, stakende cipiers, een paar dode gevangenen, een regeringscrisis, een in de hoek gedreven premier… hier wordt een boeiend verhaal verteld. De relevantie ervan overstijgt de betrokkenen. Zelfs de ideologische halsstarrigheid van minister Laurette Onkelinx, de ongeloofwaardige verontwaardiging van CD&V’er Tony Van Parys en de onevenaarbare manier waarop de VLD propaganda maakt voor andere partijen, zijn vermakelijk, maar bijzaak.
Wat gebeurt er toch? Ten eerste is er diepe democratisering. Iedereen is nu van oordeel dat niet alleen zijn belangen, maar ook zijn gevoelens meetellen, dus ook zijn rechtvaardigheidsgevoelens. Specialisten in het recht schreeuwen ‘populisme’ als ze daarmee worden geconfronteerd. Hun denken werd lang geleden en in minder democratische tijden gevormd. Ten tweede is er het grote geloof in de maakbaarheid van de samenleving. Volgens sommigen hadden we daar het einde van gezien. Niets blijkt minder waar. De burger wenst een haast totale veiligheid. De hooggeschoolde heeft schrik van zijn bord en eist voedselveiligheid; de laaggeschoolde heeft schrik van criminelen en eist een kordate strafuitvoering. Iedereen verwacht dat de overheid het onmogelijke doet, op een doeltreffende en efficiënte wijze bovendien. Ten derde hebben we oude tegenstellingen als arbeider versus bourgeois en katholiek versus vrijzinnige ingeruild voor het meer algemene slachtoffer versus schuldige. Veel meer dan burger, zijn we nu allemaal potentieel slachtoffer. Dat kleurt onze kijk op de wereld en onze verwachtingen ten opzichte van het recht. Via het recht willen we ons beschermen tegen andere burgers. We moeten op twee manieren worden beschermd. Ten eerste tegen stelende, gewelddadige, moordende mensen. Daarvoor rekenen we op strafrechtelijke handhaving. We willen ook beschermd worden als we, ten onrechte, verdacht en beschuldigd worden. Daarvoor rekenen we op magistratelijke onpartijdigheid en rechtvaardigheid. Van de jaren zestig tot in de jaren tachtig lag de klemtoon op de rechtsbescherming van de verdachte. Vanaf de jaren negentig verschoof hij – hoe kan het anders in een maatschappij van slachtoffers – naar de bescherming van slachtoffers.
Die drie ontwikkelingen maken van het recht de inzet van politieke strijd. Boven de onoverzichtelijkheid van de gemeentepolitiek, tekende zich de afgelopen weken duidelijk een thema, misschien hét thema, van de komende wetgevende verkiezingen af. Mensen willen hun rechtvaardigheidsgevoelens beter weerspiegeld zien in de rechtsbedeling en de strafuitvoering. Zij willen recht als een moderne openbare voorziening: doeltreffend en efficiënt. Zij hebben alleen de politiek om die wensen te verwezenlijken. Daarom verwachten zij dat politici niet alleen wetten maken, maar ook waken over de rechtstoepassing. De recente, ternauwernood bedwongen crisis maakt duidelijk hoe moeilijk en politiek gevaarlijk dat is. Maar politici kunnen niet meer om die verwachting heen. Wie vernieuwende antwoorden kan geven op de gestelde vragen, wint in 2007. Wie eenzijdig oog heeft voor de zeer liberale rechtsbescherming van de verdachte en de wederopname van de veroordeelde, verliest. Wie meent dat alle problemen kunnen worden opgelost door een harde en meedogenloze aanpak, ijvert voor het Vlaams Belang. Vernieuwing valt vooralsnog niet te bespeuren. Het voorstel voortaan de slachtoffers te raadplegen, past perfect bij een samenleving van slachtoffers, is populistisch, politiek misschien wel handig, maar ernstig geenszins. Verhofstadt II blijft, maar zakt onder de nulgraad van staatsmansschap.
MARK ELCHARDUS IS HOOGLERAAR SOCIOLOGIE AAN DE VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL.
Mark Elchardus
