De Britse kroonkolonie Hongkong heeft nog een goed jaar te gaan voor 1 juli 1997, als ze weer onder Chinees gezag komt.

IN Hongkong is de moesson dit jaar een week of wat te vroeg begonnen, alsof ook de geesten van regen en wind het geduld niet meer konden opbrengen om hun voorgeschreven tijdstip af te wachten. Dinsdag 26 maart rond de middag vielen de eerste druppels, woensdagochtend ontwaakte de stad met natte voeten in de stortregen. Er zijn nog andere, minder subtiele tekens dat de kolonie begint te lijden onder de stress al zal iedereen bij hoog en bij laag blijven zweren van niet , zoals die week de schier eindeloze, geduldige rij wachtenden bij het Immigratiebureau, voor Britse naturalisatie : 200.000 kandidaten waren daar gepasseerd toen eind maart de deuren dicht gingen.

?Kijk maar naar de sfeer van vertrouwen,? was de commentaar bij veel waarnemers, die vaak minder verbaasd leken over de aantallen dan over het tijdstip : ze hadden zoveel tijd gehad om naar dit kantoor te komen. Begin maart passeerde er niemand, waarom dan allemaal tegelijk, zo dicht bij het sluitingsuur ?

?Het zijn de Chinezen, die met hun ruwe tactieken de zaak destabiliseren,? luidt het alom. Of : ?Het is de schuld van Chris Patten en van de Britse regering, die hier alles op z’n kop komt zetten en ons dan aan de communisten overlevert.? Of anders is het de schuld van de democraten wel, van Martin Lee en Emily Lau, die Peking tergen met extremistische, onaanvaardbare eisen, zoals dat China de verkozen vertegenwoordiging van Hongkong in de Legislative Council, de Legco zou respecteren.

Het is dat allemaal samen, natuurlijk. En het is vooral het naderende sluitingsuur dat de zaken op de spits heeft gedreven en het gros van de Hongkongers de daver op het lijf heeft gejaagd. Het sluitingsuur is nul uur, één juli 1997, als de Britse kroonkolonie zal teruggegeven worden aan de Chinese Volksrepubliek, in Hongkong meestal PRC genoemd (door wie het communistische regime wil benadrukken), of Mainland China (door wie het Eeuwige China wil benadrukken). Er zijn mensen in Hongkong die precies weten hoeveel dagen er nog te gaan zijn voor het sluitingsuur. Die hebben speciale kalenders waar dat op gedrukt staat, en speciale klokken die het juiste getal aangeven.

NIETS AAN DE HAND.

Ondertussen is er de Kalmtesamenzwering. Er heerst een stilzwijgend akkoord tussen de regering en de zakenwereld, de pro-Chinezen en de anti-Chinezen, de politici en de technici, dat iedereen zal doen of er niets aan de hand is, dat het werk gewoon voortgaat, en dat men vol vertrouwen de toekomst inkijkt. Wie er genoeg naar luistert, gaat het ook geloven.

Dat kan een soort struisvogelpolitiek heten, maar het is veeleer een kwestie van overleven. Wat Hongkong waardevol maakt, is zijn betekenis als internationale economische pool en als financiecentrum. Die betekenis hangt rechtstreeks samen met het vertrouwen dat de stad geniet in de hogere regionen van de handel en het internationale geldwezen. Gaan die regionen denken dat China Hongkong kapot zal maken, dan zullen zij er zich vliegensvlug uit terugtrekken, en Hongkong zal stuk zijn nog voor de Chinezen er een hand naar hebben kunnen uitsteken. Dus, zegt de regering van Hongkong, er is niets aan de hand.

De regering regeert en maakt zich niet zenuwachtig. Hoge ambtenaren, niet politiek benoemd, maken zich trouwens nooit zenuwachtig, die worden betaald om de stad te besturen en dat doen ze dan ook. Die hebben geen stress. Ze doen dat tot hier toe onder Brits koloniaal gezag, maar ze doen het voor de mensen van Hongkong. Na de eerste juli 1997 zullen ze het doen onder Chinees gezag, maar voor de mensen van Hongkong. De Chinezen zullen die ambtenaren nodig hebben, die moeten de stad immers ook besturen ? Het gas, de elektriciteit, de waterleiding, de vuilniskar, de metro, de haven, de luchthaven, de huisvesting, de gezondheidszorg, het onderwijs… Ze gaan die stad zeker zo goed willen bestuurd hebben als onder de Britten het geval was, anders zullen de mensen reclameren, en China zal gezichtsverlies lijden. Dat verklaren de hoge ambtenaren, en alles gaat goed.

AKKOORD.

Dat het goed gaat, en in opperste kalmte, dat is gebaseerd op het akkoord met China. Heel even, pro memorie : Hongkong telt 6,06 miljoen bewoners en bestaat uit meer dan 230 eilanden en eilandjes plus een stuk Chinees vasteland ten oosten van de monding van de Parelrivier, palend aan de Chinese provincie Guandong. De oorspronkelijke kolonie bestond uit Hongkong-Eiland (79,77 vierkante kilometer) en het schiereiland Kowloon tot Boundary Street (11,70 vierkante kilometer). Op 9 juni 1898 kwamen daar de andere eilanden en de New Territories, ten noorden van Kowloon tot aan de Shenzhen-rivier (984,53 vierkante kilometer) bij, met een leasingcontract van China voor de duur van 99 jaar. Dat contract loopt af op 1 juli 1997.

Begin jaren tachtig begon men zich daarmee bezig te houden. Onderhandelingen werden aangeknoopt en er werd principieel overeenstemming over bereikt dat Groot-Brittannië Hongkong helemaal zou teruggeven aan China, en dat er een samenwerking zou zijn om de kolonie haar stabiliteit en welvaart te laten behouden. In december 1984 werd daarover een akkoord ondertekend.

De Joint Declaration, of de Sino-Britse gezamenlijke verklaring over de kwestie Hongkong, behelst de teruggave van Hongkong en de oprichting van de Speciale Administratieve Regio Hongkong (SAR) in 1997. Hierin is de befaamde notie ?eén land, twee systemen? verwerkt, de oplossing voor de problemen van de hereniging van China, die wordt toegeschreven aan Deng Xiaoping de voormalige sterke man van China. Volgens de Joint Declaration moet Hongkong, als deel van China, zijn eigen kapitalistische systeem, vrijheden en levenswijze blijven behouden na 1997, en dit voor gegarandeerd vijftig jaar. Tevens wordt in mechanismen voorzien voor de soepele overgang van de regering in 1997, en ook voor verdere onderhandelingen. Onder andere over een grondwet voor Hongkong.

De Basic Law is die grondwet. Dat document werd opgesteld door een comité van een vijftigtal leden, afkomstig zowel van Hongkong als van het Vasteland. Het is een uiterst bestudeerde en nauwgezet bediscussieerde tekst, die na redactie aan het Hongkongse publiek werd voorgelegd en geamendeerd en met die amendementen werd rekening gehouden. Dat speelde zich af in de jaren 1985/89, zodat het proces profiteerde van de Chinese opening van die jaren op economisch, cultureel en zelfs politiek vlak. Maar het einde van het proces viel wel na het bloedbad bij het Tian An Men-plein van 1989, waarna de atmosfeer grondig verzuurde, zodat de uiteindelijke versie van de tekst daar al een beetje onder leed.

Maar in principe was iedereen tevreden. De Hongkongers werden opgezadeld met een uiterst ingewikkeld en bepaald niet demokratisch verkiezingssysteem waarin sommige mensen één stem hadden, anderen twee of méér, waarin belangengroepen en corporaties automatisch konden zetelen en coöpteren en wat niet al maar onder de Britten had Hongkong nóóit democratie of verkiezingen gekend, niemand had zich daarom bekreund, en wat nu kwam was op dàt vlak alleszins een vooruitgang. Het bood ook uitzicht op een geleidelijke invoering van meer democratie zodat de wetgevende vergadering (Legco) al gauw na de overname volledig democratisch zou kunnen verkozen worden.

DEMOCRATEN.

Maar na Tian An Men waren er Hongkongers die de Chinese leiders niet zomaar op hun woord geloofden. Advocaat Martin Lee bijvoorbeeld, die met enkele medestanders begon te ijveren voor een volledig democratisch verkozen Legco, en die later de Democratische Partij zou stichten en in 1995 de meerderheid van de zetels in de Legco zou winnen (maar dàt was al een ander verhaal). Lee wou wetten, garanties, ?een papieren muur? rond de vrijheden van Hongkong, waar Peking niet omheen zou kunnen : ?Als ze het papier willen verscheuren en er doorheen stappen, dan kunnen ze dat, maar dan moeten ze wel die beslissing en die verantwoordelijkheid nemen, en de wereld zal dat weten.?

Het is nog altijd langs die lijnen dat de kloof loopt : enerzijds de mensen die denken dat de Chinese leiders hun woord zullen houden, al was het maar omdat ze anders gezichtsverlies zullen lijden ; anderzijds de mensen die denken dat Peking Hongkong terug zal pakken met dezelfde brutaliteit als waarmee de Britten het 99 jaar geleden genomen hebben ; en een grote middenmoot van mensen die denken dat het hun tijd wel zal duren, ofwel omdat ze niets te verliezen hebben, ofwel omdat ze teveel te verliezen hebben en bij een goede samenwerking met de Chinese bureaucratie alles te winnen : de zakenwereld van Hongkong.

Goed bleef het eigenlijk wel gaan tot Chris Patten er aankwam. Met zijn lange traditie van koloniaal besturen, had Londen het zo geregeld dat de hoogste ambtenaar in Hongkong, de onderkoning eigenlijk, de gouverneur, die aangesteld wordt door de koningin, meestal een sinoloog was of toch iemand die met de Chinese wereld vertrouwd was. Zo kon de vorige gouverneur, sir David Wilson, de onderhandelingen over de teruggave tot een redelijk goed einde brengen omdat hij onder meer goed Chinees sprak en zich omringd wist door over China competente mensen. Maar toen de Britse premier John Major Wilson de laan uitstuurde nadat hij zelf geschoffeerd was door de Chinese leiding, haalde hij de voormalige partijleider van zijn Conservative Party erbij, Christopher Patten, een begaafd politicus die echter net zijn verkiezing verloren had en zijn zetel in het parlement kwijt was. Chris Patten werd de laatste gouverneur van Hongkong. En hij had daar zijn eigen ideeën over.

Ook over Patten zijn de meningen in Hongkong verdeeld. Oudgedienden verwijten hem dat hij niets van China afweet, laat staan dat hij Chinees zou verstaan, en dat hij is aangekomen met twee studenten. Democraten vinden dat hij in principe gelijk heeft en goed werk doet. Zakenlieden, die aanvankelijk in de rij stonden om hem te mogen fêteren, willen niet meer met hem samengezien worden uit angst voor de Chinezen. Chris Patten is erin geslaagd een enorme ruzie met Peking los te werken, waarin hij zelf voor de Chinezen het centrale mikpunt is. Ze hebben hem al voor tangodanser uitgescholden.

SABOTAGE.

Ogenschijnlijk gaat de ruzie over democratie. Patten wou voor het Hongkongse ?parlement?, de Legco, een versneld democratiseringproces, en Peking wou daar niet van horen. In een discussie die steeds hoger opliep en waarin de aanvankelijke samenwerking tussen Londen en Peking al gauw vervangen werd door openlijke sabotage ging het politieke vertrouwen van de Hongkongers in hun toekomst na de overdracht snel de diepte in. Het eerste slachtoffer was de nieuwe luchthaven Chep Lap Kok. Een superluchthaven die gebouwd wordt op een grotendeels uit zee gewonnen eiland, even ten noorden van Lantau-eiland, omdat het oude Kai Tak-vliegveld, dat bijna midden in de stad ligt, verzadigd is. Chep Lap Kok, getekend voor de toekomst, wordt de centrale luchthaven voor Zuid-China en maakt Hongkong tot centrum van het luchtverkeer tot ver in de eenentwintigste eeuw. Maar volgens Peking kostte de luchthaven te veel en was ze te groot. Het was vast een Britse valstrik om Peking met een grote schuldenberg op te zadelen na de overdracht. China hield het project tegen tot het niet meer kon ingehuldigd worden vóór de overgang.

Het tweede slachtoffer was de Democratische Partij van Martin Lee. Aangezien Patten en Peking stijfhoofdig naast elkaar voort bleven stappen, kwamen er nieuwe Legco-verkiezingen, in september 1995, voor de zaak uitgezocht was. Volgens de Patten-plannen dus helemaal verkozen voor het eerst in de Hongkongse geschiedenis (ook dan kunnen ze nog niet helemaal democratisch heten, maar het punt is dat Patten hier een stap vooruit zette, die door Peking geweigerd werd). De verkiezingen werden ruim gewonnen door de Democratische Partij, en Martin Lee, een favoriet doelwit van Peking, werd de belangrijkste fractieleider in de Legco die, voor vier jaar verkozen, in principe moet blijven zetelen tot in 1999. Maar Peking liet weten dat het de raad zou ontbinden per 1 juli 1997, op het sluitingsuur.

Tegelijk begon Peking aan een schimmenspel waarin, op z’n Chinees, tekens gegeven werden zonder ondertiteling, bedoeld voor de goede verstaander en overigens méér dan duidelijk maar die te allen tijde ontkend konden worden. Zoals met de politiemacht die China speciaal opleidde voor dienst in Hongkong na de Britse terugtrekking, en die in een plechtige parade aan de tv en aan de wereld getoond werd, en in feite een regiment elite-aanvalstroepen bleek te zijn. Wat was Peking daarmee van zins ? Toch al zenuwachtige Hongkongers aarzelden niet daar sinisterste, Tian An Men-achtige antwoorden op te geven. Martin Lee en Emily Lau, een onafhankelijk opkomende, welbespraakte kampioene van de democratie, kregen van overal de raad toch maar Hongkong te verlaten voor ze door de Chinese politie gepakt konden worden. Maar wat bedoelde Peking écht ? Nuchterder waarnemers zeiden : waarschijnlijk niets. Waarschijnlijk was het de bedoeling de Hongkongers de stuipen op het lijf te jagen, en dat was dan perfect gelukt ook.

KIKKERPOEL.

En het houdt niet op : met de regelmaat van een klok komen berichten uit Peking als grote keien in de Hongkongse kikkerpoel geplonsd. De ?Through-train?, waar velen op gerekend hadden om de redelijkheid in de overgang te bewaren, de ?doorgaande trein? dus, die het hele Hongkongse bestuur de Legco, de administratie, het gerecht per 1 juli 1997 pijnloos van Britse naar Chinese soevereiniteit moest voeren, zoals verondersteld in de Basic Law, zal niet rijden. De Legco wordt ontbonden, een nieuwe ?Provisional Legislature? zal worden samengesteld. Mensen die daar tegen zijn, horen blijkbaar in raadgevende commissies niet thuis. En een paar dagen later heet het dat ?hoge ambtenaren? die onder Peking willen dienen, nu onder Patten ontslag moeten nemen, aangezien ze geen twee heren kunnen dienen. En een paar dagen later wordt dat weer verzacht maar niet helemaal ingetrokken.

De enigen die écht weten waar de ruzie om draait, zijn waarschijnlijk de Chinese leiding in Peking, Patten en Londen. Die hebben het hele akkoord bekokstoofd in geheime vergaderingen. Voelt Peking zich nu bedrogen en daar lijkt het wel op , dan weet alleen Londen of het daar gelijk in heeft. En hoe erg het was. Voor de bevolking van Hongkong (die voorheen door Londen toch nooit op democratische douceurtjes vergast werd) geldt dat ze daarover niets hoeft te weten. Die voelt zich dan ook in de kou gezet, want straks, in 1997, gaat de democraat Chris Patten weg, en de Londense meesters gaan weg, en de Britse troepen die er toch al niet zijn, ook.

En de Hongkongers blijven achter met de Volksrepubliek. Alleen. Ze leven niet onder stress, ze zijn bang. Voor hen gaat het ook niet zozeer om democratie daar kennen ze niet zoveel van, de Britten hebben het hun nooit geleerd , want ze weten dat Peking zoiets toch nooit zal aanvaarden (een al te gevaarlijk precedent, in een gistende Volksrepubliek die van niets zo bang is als van het ?Solidarnosc-effect? dat in haar ogen de machtige Sovjetunie heeft doen instorten als een kaartenhuis). Het gaat wel om het voortleven van de bestaande zakelijke orde en de vrijheden van Hong Kong. Anders gezegd : zullen die in Peking hun gegeven woord houden of niet ? Optimisten zeggen, ja dat zullen ze, want de rationaliteit gebiedt hen het vertrouwen in de kip met de gouden eieren niet te schaden. Pessimisten zeggen, juist, maar wie heeft Peking ooit rationeel geweten ? De brede bevolkingslagen van Hongkong zijn bang, en durven niet te zeggen wat ze denken.

Daarom zijn die betogingen zo merkwaardig. Zondag 31 mei, om één uur ’s middags van het parlement naar de zetel van het Xinhua-nieuwsagentschap, de officieuze Chinese ambassade in Hongkong : ruim duizend man over straat, geleid door Legco-leden van de democraten, Emily Lau in de voorste rij en Martin Lee als één der sprekers. Het ordewoord : tégen de Provisional Legislature en de ?rubber stamp?-vergadering, het jazeggers-parlement. Slogan : ?Silence is not golden, it is lethal?. Zwijgen is geen goud, zwijgen is dodelijk. De toeschouwers langs het parcours waren vaak met verstomming geslagen, bij het zien van zoveel euvele moed. Democratie is een proces, zeggen pro-Chinezen in Hongkong. Maar dat proces lijkt gestart te zijn.

Sus van Elzen

Het standpunt van de Chinezen.

Nieuw in Hongkong : een betoging met parlementsleden op de eerste rij.

Hong Kong Central : voor China het goud onderaan de regenboog.

Aanschuiven voor een Britse naturalisatie.

Chris Patten, de gouverneur met de ideeën.

Sir Jack Cater : vertrouwen in een grote toekomst.

Chek Lap Kok-luchthaven in aanbouw : gigantisch.