Openbaarheid van bestuur is een zegen, maar in coronatijden is het ook een bron van misleidende claims op het internet. Hoe lossen we dat op?
Begin mei ging – niet voor het eerst – de hashtag #PfizerDocuments viraal op Twitter. Onder die vlag kon je allerlei beweringen over het Pfizervaccin lezen: er waren zogezegd enorme aantallen bijwerkingen en overlijdens onthuld, bijvoorbeeld, of de werkzaamheid van de vaccins bedroeg slechts een fractie van wat bekendgemaakt was. Voormalig lector gezondheidswetenschappen Sam Brokken, een luide stem in de corona- en vaccinkritische beweging, kopte op het alternatieve socialemediaplatform MeWe dat de ‘boven water gekomen’ rapporten zouden aantonen dat de effectiviteit van het Pfizervaccin ‘maar 12 procent en geen 95 procent’ was. Daar klopt helemaal niets van.
Opgewarmd
Allereerst: wat zijn die befaamde ‘Pfizerdocumenten’ precies? Het gaat om vele duizenden bestanden over het testen en opvolgen van het Pfizervaccin, door de producent bezorgd aan de Amerikaanse Food & Drug Administration (FDA) tijdens de aanvraagprocedure om een licentie te verkrijgen. Het gaat dus om de documenten op basis waarvan de FDA in augustus 2021 besliste om in de Verenigde Staten het vaccin definitief goed te keuren voor gebruik bij volwassenen. Na een ‘freedom of information request’ van een actiegroep – vergelijkbaar met een aanvraag ‘openbaarheid van bestuur’ bij ons – worden al die documenten uit het goedkeuringsdossier nu in schijven openbaar gemaakt.
Stond in de vrijgegeven documenten dat het Pfizervaccin slechts 12 procent werkzaam zou zijn? Allesbehalve. Het werkzaamheidspercentage van de vaccins is gebaseerd op het aantal besmettingen in de groep van gevaccineerde proefpersonen ten opzichte van het aantal besmettingen in de controlegroep die enkel een placebo kreeg. Het foute cijfer van 12 procent is gebaseerd op een nonsensicale analyse waarbij gevaccineerde proefpersonen die een bepaald symptoom vertoonden dat eventueel had kunnen wijzen op een coronabesmetting, maar die vervolgens een negatieve coronatest aflegden, tóch meegerekend werden alsof ze daadwerkelijk besmet waren geraakt.
Erger nog: het bewuste document waarop deze verkeerde berekening gebaseerd is, is helemaal niet ‘nu boven water gekomen’. Het stond al sinds 2020 op de website van de FDA. Het verhaal over de 12 procent werd gelanceerd op een blog in april 2022, en een soortgelijke foute analyse werd zelfs al in januari 2021 gepubliceerd als een opiniestuk in British Medical Journal. Het gaat dus eigenlijk om een opgewarmd broodjeaapverhaal dat door Brokken en anderen onder de noemer #PfizerDocuments nog eens gelanceerd wordt.
Zwanger
Een andere courante claim rond de Pfizerdocumenten luidde dat eruit zou blijken dat het vaccin niet veilig is voor zwangere vrouwen. Daarbij werd verwezen naar de criteria voor deelname aan de allervroegste menselijke proeven van het Pfizervaccin, waarbij uit voorzorg zwangere vrouwen vanzelfsprekend uitgesloten waren. Alternatief verwees men naar de resultaten van die eerste proeven, waarin dan ook stond dat er nog geen gegevens beschikbaar waren over de effecten op zwangerschappen. Dat soort alinea’s, meestal rood aangestipt met veel uitroeptekens, worden nu als #PfizerDocuments opgedist, als ‘bewijs’ dat ‘Pfizer wist dat hun vaccin onveilig was voor zwangere vrouwen’.
Internetmemes insinueren dat de pers op verdachte of onterechte wijze geen aandacht zou besteden aan de Pfizer-documenten.
Dat is onzin. Zowel uit latere proeven als uit de opvolging van honderdduizenden zwangere vrouwen die zich ondertussen hebben laten vaccineren, is gebleken dat er geen enkele indicatie is van bijzondere risico’s voor aanstaande moeders of ongeboren kinderen. Integendeel, omdat zwangere vrouwen kwetsbaarder zijn bij een coronabesmetting, raden gezondheidsinstanties hen vaccinatie net extra aan.
En opvallend: een bepaald document dat rondom deze claim circuleerde, kwam óók al niet uit de zogenaamde Pfizer Papers. Het was een oude aanbeveling van een Brits geneesmiddelenagentschap, dat anno 2020 nog wees op een gebrek aan informatie rond de effecten op zwangerschap. Maar ondertussen adviseert het zwangere vrouwen ook al lang om zich te laten vaccineren.
Snuffelaars
In Nederland maakte men het onlangs wel heel bont. Een groepje vrijwilligers – ‘WOB-snuffelaars’ worden ze genoemd, naar de Wet Openbaarheid van Bestuur – publiceert er geregeld analyses van vrijgegeven overheidsdocumenten. Begin deze maand lanceerden ze een dossier over de omgang van de Nederlandse instanties met het geneesmiddel hydroxychloroquine, dat ooit als een wondermiddel tegen covid-19 werd voorgesteld maar uiteindelijk niet bleek te werken. Daarbij werden de snuffelaars echter betrapt op het fotoshoppen van een passage in een epidemiologische update van het RIVM (de Nederlandse tegenhanger van Sciensano). De overheid zou volgens hen hebben ‘vastgesteld’ dat hydroxychloroquine werkte in bepaalde landen, maar het toch verboden hebben in Nederland. De tekst in kwestie was echter een open brief die circuleerde op complotwebsites en aan het RIVM was bezorgd, geen document dat door hen zelf was opgesteld.
Gelijksoortig misbruik van publieke informatie gebeurt al langer met de vaccinatiedatabanken waarin iedereen ‘adverse events’ kan melden – eventuele bijwerkingen die in de periode na vaccinatie voorvallen. Die databanken, zoals VAERS in de Verenigde Staten of EudraVigilance in de Europese Unie, zijn openbaar toegankelijk voor iedereen. Er mogen dan nog wel talloze disclaimers op staan dat het oorzakelijke verband tussen een eventuele bijwerking en een vaccin niet noodzakelijk vaststaat, toch blijven nog altijd mensen beweren dat elke casus rechtstreeks door vaccinatie veroorzaakt zou zijn.
Geheime informatie
Wat is nu precies de aantrekkelijkheid van vrijgegeven overheidsdocumenten voor het ontstaan van misleidende informatie of complottheorieën? Enerzijds het officiële karakter – ‘het is echt!’ – anderzijds de schijn van ‘geheime’ informatie die beschikbaar wordt. Staat er iets verdachts in, iets wat men wilde toedekken, iets wat de gewone burger niet zou mogen weten? Soms worden documenten die op basis van openbaarheid van bestuur zijn vrijgegeven daarom voorgesteld alsof ze ‘gelekt’ zijn, of wordt beweerd dat de overheid ze angstvallig had willen achterhouden. Internetmemes insinueren daarnaast dat het opflakkeren van Roe v.s. Wade – het abortusdebat in de Verenigde Staten – of zelfs de hele oorlog in Oekraïne bedoeld zijn om ‘de aandacht af te leiden’ van de zogenaamd ‘explosieve’ Pfizer-documenten. Maar in werkelijkheid staat er helemaal niets verrassends in.
Hoe voorkom je dat fenomeen? Openbaarheid van bestuur afzwakken of publieke databanken ontoegankelijk maken is vanzelfsprekend geen optie. Vermoedelijk ligt de belangrijkste taak dan ook bij de journalistiek. Onderzoeksjournalisten kunnen meteen zelf de documenten doornemen en erover rapporteren, ook al is de conclusie dat er eigenlijk niks instaat wat we nog niet wisten. Zo vermijd je dat er claims opduiken over hoe ‘de mainstreammedia dit verzwijgen!’ Wanneer journalisten licht werpen op vrijgegeven documenten, zullen ze moeilijker onder de schaduw van complotdenkers vallen.
Het gaat om een broodjeaapverhaal dat wordt opgewarmd onder de noemer #PfizerDocuments.
