‘Hij is niet noodzakelijk een gek in de psychiatrische zin van het woord’

DE DENKERS DIE POETIN hebben beïnvloed 'Zijn ideologie is helaas een lappendeken.' © Montage Knack, Michiel De Smet

Wat gebeurt er in het hoofd van Vladimir Poetin? Filosoof Michel Eltchaninoff probeerde dat te achterhalen door de denkers te bestuderen die de ideologie van Poetin vormden. ‘Het lijkt of hij in een ideologische gevangenis is beland.’

Hoe denkt de man die de oorlog in Oekraïne begon? De Franse filosoof Michel Eltchaninoff schreef er met Dans la tête de Vladimir Poutine een boek over. Hij onderzocht daarin welke filosofen en ideologen de Russische president beïnvloed hebben. Dat zijn fascisten en tsaristen, zo blijkt. Wie de filosofie van Poetin begrijpt, is niet optimistisch over een snelle afloop van de oorlog.

In uw boek beschrijft u hoe Vladimir Poetin bij het begin van de aanval op de Krim in 2014 filosofische werken liet verdelen onder topambtenaren. Welke boeken waren dat?

Michel Eltchaninoff: Onze taken van Ivan Iljin, De filosofie van de ongelijkheid van Nikolaj Berdjajev en De rechtvaardiging van het goede van Vladimir Solovjov. Dat zijn Russische denkers uit de 19e en vroege 20e eeuw.

Waarom zijn die auteurs zo belangrijk voor Poetin?

Eltchaninoff: Ivan Iljin is geen bijzonder beroemde filosoof, maar voor Poetin is hij wel de belangrijkste referentie. Hij heeft hem meermaals geciteerd in grote toespraken en vorig jaar zei hij nog dat Iljins boeken op zijn boekenrek stonden.Iljin was een tegenstander van de bolsjewieken, een aanhanger van het Witte Leger en een slavofiele fascist. In de jaren veertig en vijftig was hij een balling in Duitsland. Daar hield hij zich bezig met de vraag hoe een post-Sovjettijdperk eruit zou kunnen zien en hoe een postcommunistische leider moest zijn. Natuurlijk herkent Poetin zich in die boeken. Het gaat over een Rusland dat niet luistert naar de regels van de westerse democratie, een Rusland dat niet buigt voor het dictaat van het Westen. Iljin gebruikt formuleringen die vandaag het poetinisme definiëren. Ze bepalen de manier waarop Poetin spreekt, en hoe hij de wereld ziet.

Daar zat hij in zijn kelder, geïsoleerd en ontgoocheld over zijn volk dat zich niet met Spoetnik wilde laten vaccineren.

En de twee andere denkers?

Eltchaninoff: Vladimir Solovjov is een filosoof van de late 19e eeuw, hij heeft Dostojevski en Tolstoj goed gekend. Hij werkte aan het idee van een christelijke staat in Europa. Ook Poetin ziet zichzelf als redder van de christelijke mythes en religies tegen het profane Westen.

Nikolai Berdjajev is een van de grootste Russische filosofen. Poetin is gek op hem, en vooral dan op het boek over on- gelijkheid dat Berdjajev na de Russische revolutie van 1917 heeft geschreven. Dat heeft een beroemd hoofdstuk met als titel ‘conservatisme’. Berdjajev formuleert een existentiële, ontologische kritiek op het utopisme en plaatst daartegenover een fundamenteel conservatisme. Je kunt niet zonder meer afstand doen van verleden, traditie en de wortels van de geschiedenis, zegt hij. Poetin houdt van dat hoofdstuk. Hij citeert er dikwijls uit. Helaas interpreteert hij het fout.

Hoezo?

Eltchaninoff: Berdjajev werkte een filosofisch conservatisme uit. Het is het tegenmodel van de wereld van de utopie, de wereld van de ‘nieuwe mens’ uit het totalitarisme. In plaats daarvan moeten verbanden met het verleden gelegd en behouden worden. Maar Poetin is helemaal niet geïnteresseerd in dat geschiedfilosofische idee. Hij wil het politiek en sociaal conservatisme rechtvaardigen dat hij ook in de praktijk brengt: tegen de moderne maatschappij, tegen homo’s, tegen feminisme en tegen rechten voor minderheden.

Waarom deelde Poetin die boeken uit onder zijn medewerkers?

Eltchaninoff: Hij wilde aantonen dat het poetinisme een echte ideologie is, een denkmodel voor de Russische staat dat ernstig opgevat moet worden. Alleen is zijn ideologie helaas een lappendeken, een patchwork.

Bij de annexatie van de Krim klonk het al dat Poetin een Euraziatisch plan volgde. Rusland moest het centrum worden van een naar het Oosten georiënteerd rijk. De president zou beïnvloed zijn door Alexander Doegin, een sinistere vertegenwoordiger van die beweging.

Eltchaninoff:Doegin is zelfs voor Poetin te extreem, ten minste om zich openlijk tot hem te bekennen. Hij is een harde ideoloog, geeft een extreemrechtse krant uit die zeer populair is en poseert graag als een soort goeroe met lange baard en mystieke blik. Maar wat echt fascinerend is: enkele van zijn teksten vertellen helemaal wat Poetin vandaag in Oekraïne doet.

Wat bedoelt u daarmee?

Eltchaninoff:Toen ik in 2014 aan mijn boek over Poetin werkte, vertelde Doegin me: ‘De volgende stap na de annexatie van de Krim is de inname van de oostelijke oever van de Dnjepr en die integreren in de Russische staat. En vervolgens aan de andere zijde van de oever, in het Westen, een kleine folkloristische staat oprichten zonder enige macht.’ Alles wat hij zei is werkelijkheid geworden: de grote oorlog tegen het decadente Westen.

Wat betekent Euraziatisch denken eigenlijk?

Eltchaninoff:Het is een beweging die in de jaren twintig opgericht werd door mensen die voor de bolsjewistische revolutie gevlucht waren naar Europa. Volgens hun theorie vormde Rusland het hart van een fysiek en geciviliseerd geheel dat fundamenteel verschilde van Europa, dat ze toen al als decadent beschouwden. Eurazië was een symfonie die bestond uit Slavische en Turkse volkeren, een harmonisch geheel van orthodoxe mensen, moslims en het hele oostelijke deel van Rusland, maar ook met Centraal-Aziatische landen zoals Turkmenistan of Kazakstan.

Kan de Russische bevolking ook maar iets aanvangen met die ideologie?

Eltchaninoff:Nee, maar dat hoeft ook niet. Het geheel moet de grootsheid van Poetin aantonen. Zijn topambtenaren hebben al die boeken niet gelezen. de staatstelevisie verkondigt die boodschap wél. De beroemde cineast en Poetinvriend Nikita Michalkov heeft bijvoorbeeld voor de staatstelevisie een documentaire over Ivan Iljin gedraaid.

Heeft Poetin al die boeken gelezen, denkt u?

Eltchaninoff:Hij heeft Iljin gelezen, en van Berdjajev op zijn minst het hoofdstuk over het conservatisme. Sinds enkele jaren ensceneert hij zichzelf vooral als historicus. Hij praat altijd over ‘de archieven’ waarin hij blijkbaar allerlei nieuwe documenten heeft gevonden. Tijdens een gesprek met de Franse president Emmanuel Macron in augustus 2019 begon hij plots over de Duitse politicus Egon Bahr (samen met bondskanselier Willy Brandt de ontwerper van de zogenaamde West-Duitse Ostpolitik, nvdr). Poetin zou archiefmateriaal hebben gevonden waarin Bahr een plan voorstelde voor een Europese verdedigingsarchitectuur zonder de NAVO. En dan was er Poetins artikel over de eenheid van het Russische en Oekraïense volk uit juli vorig jaar. Ook toen leek het alsof hij als historicus aan het werk was.

Klopt het dat Poetin helemaal geen kranten meer leest en ook het internet mijdt?

Eltchaninoff:Hij heeft meerdere keren beklemtoond dat hij het internet wantrouwt. Dat verbaast niet, als je bedenkt dat hij al minstens tien jaar zijn eigen propagandamachine op het internet heeft. In zijn televisietoespraak van 21 februari, toen hij een lange geschiedenisles gaf over de relaties tussen Oekraïne en Rusland, wekte hij bewust de indruk dat hij teruggrijpt naar historische archieven en boeken, en niet naar informatie waarover gewone burgers beschikken. De boodschap daarachter? De president heeft een omvattende blik op het verleden en de toekomst.

Die televisietoespraak hield Poetin drie dagen voor de aanval op Oekraïne.

Eltchaninoff:Het was niet de eerste keer dat hij sprak over de relaties tussen Russen en Oekraïners en over de Sovjetgeschiedenis van Oekraïne. Maar in die toespraak is er iets gebeurd. Toen wist ik dat hij een grote oorlog zou beginnen.

Waarom?

Eltchaninoff: Omdat hij in die toespraak het fundament legde voor zijn bewering dat hij de mensen in de Donbas voor de nazi’s moest beschermen. Impliciet betekende dat: Poetin gaat Oekraïne aanvallen. Er zat een obsessief trekje in die toespraak. Hij sprak een uur lang voor het hele volk dat ’s avonds in primetime voor de televisie zat. Die avond ontstond er een soort ideologisch distillaat. Hij wilde een visie ontvouwen op de geschiedenis van de Sovjet-Unie, Rusland en de wereld. Eindelijk wilde hij ontsnappen uit dat lappendeken en een coherent systeem neerzetten.

Hoe ziet dat systeem eruit?

Eltchaninoff:Poetin trok een lijn die terugging tot het rijk van de tsaren. Hij sprak over de oprichting van de Sovjet- Unie en de fout van Lenin, die naar Stalin had moeten luisteren. Lenin, de antichauvinist, wilde de afzonderlijke republieken een zekere graad van zelfbeschikking geven. Stalin was daar tegen. In zijn grote toespraak heeft Poetin dat allemaal uitgebouwd tot een systeem. En plots ontstond een ideologische geslotenheid die voordien ontbrak.

In het Westen woedt de discussie of Poetin psychisch ziek is.

Eltchaninoff:Iemand die zichzelf van een ideologie heeft overtuigd, is voor mij niet noodzakelijk een gek in de psychiatrische zin van het woord. Wat mij wel verontrust: ik bestudeer de ideologie van Poetin al jaren, en ze verhardde verhardde alsmaar en moest pragmatisch allerlei handelingen rechtvaardigen. Maar nu heb ik de indruk dat er geen flexibiliteit of open deuren in het systeem meer zitten. Hij gelooft misschien echt dat de Oekraïense machthebbers neonazi’s zijn. Hij blijft obsessief dezelfde dingen herhalen: het bombardement op Belgrado in 1999, de NAVO en de Oekraïense neonazi’s. Het lijkt alsof hij in een ideologische gevangenis is beland. Dat is niet noodzakelijk een psychiatrisch probleem, maar het is in elk geval een ideologische zelfradicalisering.

'Hij is niet noodzakelijk een gek in de psychiatrische zin van het woord'
© Getty Images/iStockphoto

Hebt u daar een uitleg voor?

Eltchaninoff:Ik zie twee etappes. In 2018 werd Poetin voor de vierde keer verkozen, nadat hij had aangekondigd dat Rusland over nieuwe wapens beschikte waartegen het Westen geen bescherming had. En na de terugkeer van Rusland op het internationale toneel, na de annexatie van de Krim, na de interventie in Syrië in 2015 – na dat allemaal moest het idee van een Rusland voor de mensen uitgewerkt worden. Dat was zijn agenda voor het tijdperk na 2018: een Rusland voor het volk. Maar toen kwamen er jaren van grote Poetinmoeheid. De corruptie is nog altijd hoog. Het volk merkt niet dat het leven wezenlijk verbetert. De armoede neemt toe, de levensstandaard daalt. Mensen hadden gehoopt op betere ziekenhuizen, scholen en straten.

Hoe reageerde Poetin?

Eltchaninoff:Ik heb me afgevraagd waarom hij zich niet herpakt. En eigenlijk stel ik mezelf die vraag al sinds 2018. Waarom komt hij niet op de proppen met een actie die het volk begeestert? Ivan Iljin beschrijft de democratie van de nieuwe soort, een systeem dat gedragen wordt door de goedkeuring van de mensen. Dat systeem rust op enthousiasme. Niet op stemmen tellen, niet op de kwaliteit van de debatten, niet op de namen van de tegenstander, maar op het enthousiasme voor een historische handeling.

Een oorlog?

Eltchaninoff:Niet meteen. Er was natuurlijk de coronapandemie, dat was een zware slag voor hem. Hij was trots dat Rusland het eerste land was met een vaccin en spoorde de bevolking aan om zich te laten vaccineren. Hij heeft zelfs zijn dochter gedwongen om dat openlijk te doen. Maar de Russen vertrouwden het Spoetnikvaccin niet.

Heeft Poetins ideologische zelfradicalisering te maken met zijn isolatie tijdens de pandemie?

Eltchaninoff:Hij was inderdaad bang om ziek te worden en heeft zich sterk geïsoleerd. Maar deze Poetin bereidt zich al lang voor op de tijd na covid-19. Het plan voor Oekraïne is volgens mij minstens een jaar oud. Hij zat daar in zijn kelder, en tikte manisch een essay uit over de eenheid tussen Russen en Oekraïners. Geïsoleerd en zonder twijfel ontgoocheld over zijn volk dat zich niet met Spoetnik wilde laten vaccineren. Dus werd het tijd om de machine weer in gang te zetten.

En om zijn ideologie uit te bouwen tot werkelijkheid?

Eltchaninoff:Ideologie, zo zei de filosofe Hannah Arendt ooit, ontstaat wanneer een idee een eigen logica ontplooit. Poetin heeft getoond dat hij in zijn eigen ideologie leeft en een probleem heeft met de realiteit. Daarom heeft hij veel fouten gemaakt toen hij voor de invasie koos. Fouten die zijn ontstaan omdat hij de weg in zijn eigen retoriek is kwijtgeraakt, een retoriek met altijd opnieuw dezelfde zinnen. ‘We zullen onze Oekraïense broeders redden van de neonazi’s. De Europeanen zijn te zwak, want ze zitten verstrikt in de homoseksuele cultuur, in de wokeness en ze hebben geen mannelijkheid meer. En de Amerikanen hebben zich al lang op China geconcentreerd.’

Zijn topambtenaren hebben al die boeken niet gelezen. Maar de staatstelevisie verkondigt zijn ideologische boodschap wél.

Hij is de aansluiting met de realiteit kwijt?

Eltchaninoff:Er zit zeker rationaliteit in zijn ideologie, maar het probleem ligt in de link tussen rationaliteit en realiteit. Dat bewijst het bloedbad in Boetsja. Russische soldaten hebben Oekraïense burgers afgeslacht, maar dat waren in Poetins systeem toch broeders, hetzelfde volk?

Vindt Poetin in zijn boeken iets waarmee hij die gruwel kan rechtvaardigen?

Eltchaninoff:Geen rechtvaardiging, maar wel een strategie. De president grijpt terug naar beproefde Sovjetpraktijken: de Oekraïners hebben zelf de burgers gedood. In de tweede oorlogsweek moest Poetin de nederlagen van de Russische troepen wel erkennen. Eerder had hij al gezegd: wij vechten zoals onze grootouders tegen de nazi’s hebben gevochten. En de nazi’s hadden in de oorlog mensen als schild gebruikt. Dus nu zouden de Oekraïners dat helaas ook gedaan hebben. Dat was Poetins verklaring: de Oekraïners gebruiken de methode van de nazi’s.

Veel Russen lijken hem nog altijd te geloven.

Eltchaninoff:In een posttotalitair land kun je de realiteit op zijn kop zetten. Ken je de Sovjetgrap over de Russische staatskrant Pravda? Als ik die lees, vertel ik mezelf stiekem het tegenovergestelde van wat er staat. En dan weet ik wat er gebeurt. Poetin volgt nog altijd een posttotalitaire logica. Daarom kan hij de Verenigde Naties bellen en klagen over wat de Oekraïners uitrichten met de burgerbevolking. Zo’n rechtvaardiging werd in Sovjettijden decennialang gebruikt.

Vladislav Surkov, Poetinvertrouweling en ook weleens Poetins Raspoetin genoemd, publiceerde een aantal jaren geleden een artikel waarin hij het poetinisme als toekomstmodel aanbeveelt.

Eltchaninoff:Surkov is de auteur van verschillende dystopische sciencefictionromans en heeft een vlotte pen. Hij heeft het exportpotentieel van het poetinisme begrepen en is met een wereldwijde verleidingscampagne begonnen. In verschillende landen is hij op zoek gegaan naar motieven die bepaalde bevolkingsgroepen naar Poetin konden leiden. In Frankrijk waren dat onder meer de anti-imperialistische linksen, het extreemrechtse deel van de bevolking en zelfs de gaullisten en de rechtsconservatieven. Surkov heeft de basis gelegd voor een globaal poetinisme. Hij denkt dat het poetinisme de man zelf zal overleven. Ook het trumpisme ziet hij als kind van het poetinisme. De democratie draagt de kiem van de zelfvernietiging al in zich, maar het Poetinisme zal de tijd overwinnen.

Marioepol 'Een geopolitiek conflict kun je oplossen met een schikking. Maar een bloedige beschavingsoorlog kan alleen maar eindigen met een zege of een nederlaag.'
Marioepol ‘Een geopolitiek conflict kun je oplossen met een schikking. Maar een bloedige beschavingsoorlog kan alleen maar eindigen met een zege of een nederlaag.’© AFP via Getty Images

Hoe kan iemand in het Westen zo gefascineerd raken door dat Poetinisme?

Eltchaninoff:Het spreekt tot de verbeelding van iedereen die tegen de politieke correctheid is. Mensen die op zoek zijn naar een bad boy: gaullisten, Brexiteers, Catalaanse separatisten, Trumpisten. Overal ter wereld vond Surkov de wil om verdeling te zaaien en polemieken te beginnen: tegen de gendertheorie, tegen rechten voor minderheden, tegen wokeness. Poetin appelleert aan de romantische nostalgie naar een wereld die niet volledig geglobaliseerd is. Een wereld waarin er nog culturele verschillen bestaan, een Russische ziel en een Chinees Verre Oosten.

Hij heeft het Westen nooit serieus genomen?

Eltchaninoff:Ik denk het niet. Er was een reeks gebeurtenissen die de afstand tussen hem en het Westen hebben vergroot: de Rozenrevolutie in Georgië in 2003, de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004, de toetreding van de Baltische en Oost-Europese staten tot de NAVO. Vooral de revoluties zetten hem onder druk, want als voormalige KGB-man kan Poetin niet anders dan die interpreteren als operaties die georganiseerd zijn door de geheime diensten.

Vond hij misschien dat het Westen zijn toenaderingspogingen niet serieus nam?

Eltchaninoff:Wat hij een vernedering zou kunnen vinden, gebeurde eigenlijk voor zijn machtsovername: de val van de Muur, de hereniging van Duitsland. Hij woonde toen in Dresden en was bang voor de woedende bevolking die zijn KGB-villa wilde bestormen. Maar hij heeft zeker met de theorie van vernedering gespeeld, hij heeft het narratief gemaakt dat Rusland altijd opnieuw in de hoek wordt gedrongen.

Dat vertelt hij vandaag nog altijd.

Eltchaninoff:Maar hij is zijn ideologie offensiever aan het maken. Het Westen was niet alleen verantwoordelijk voor de geopolitieke isolatie van Rusland, het is ook een spirituele, ideologische tegenstander. Dat werd duidelijk toen zijn vriend patriarch Kirill zei dat de oorlog in Oekraïne een metafysisch conflict was tussen de westerse beschaving en de Russische wereld.

Denkt u dat een metafysische oorlog de zaak gecompliceerdermaakt?

Eltchaninoff:Zeer zeker. Een geopolitiek conflict kun je in principe oplossen, je kunt een schikking treffen. Maar een conflict over waarden – dat kan alleen maar eindigen met een zege of een nederlaag. Je kunt niet met mensen discussiëren die een gayparade organiseren, zei patriarch Kirill. Daarom is het een gruwelijke beschavingsoorlog. Ik denk dat het geleid heeft tot wat we vandaag in Boetsja zien: de uitroeiing van de andere cultuur.

U denkt te weten wat er door het hoofd van Poetin gaat. Kunt u daaruit besluiten hoe we in dit conflict het best met hem omgaan?

Eltchaninoff:Zeker. Maar dat is niet erg bemoedigend. Het voorbeeld voor Poetin zijn de slachtoffers van het Sovjetsocialisme. Voor zijn geboorte heeft hij twee broers verloren, een kort voor en de andere tijdens de Tweede Wereldoorlog. Poetin biedt zijn volk de mythologie van die oorlog aan: met nazi’s, slachtoffers en de Oekraïense bevolking die bevrijd moet worden. Daarvoor moeten soldaten sterven. De verliezen zullen groot zijn. Poetin kan alleen maar eindigen met de zege van Rusland. Hij kan zich niet veroorloven deze oorlog te verliezen. Hij wil in die mythologie blijven, hoeveel slachtoffers dat ook kost. Als je probeert Poetins sovjetisme te begrijpen, moet je jezelf voorbereiden op een oorlog die zeer lang kan duren.

En de beruchte schuld van het Westen?

Eltchaninoff: Ik denk dat we allemaal gezondigd hebben. Poetin spreekt al tien jaar over hetzelfde: het Westen, het liberalisme, de bedreiging voor Rusland. En ik denk dat we hem nooit serieus genomen hebben omdat we dachten dat een oorlog niet tot de mogelijkheden hoorde.

'Hij is niet noodzakelijk een gek in de psychiatrische zin van het woord'

Michel Eltchaninoff

? 1969 geboren in Parijs

? Zijn grootouders emigreerden uit Rusland naar Frankrijk, zijn ouders spraken Russisch met hem

? Doctor in de filosofie, gespecialiseerd in fenomenologie en Russische filosofie

? Hoofdredacteur van het Franse Philosophie Magazine

? 2015 publiceert Dans la tête de Vladimir Poutine

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content