Jonathan Littell stelt in Les Bienveillantes levensbelangrijke vragen.
Het was jaren geleden dat een boek nog zoveel stof deed opwaaien in Frankrijk. Sinds Les Bienveillantes van Jonathan Littell in november 2006 verscheen, verkocht uitgever Gallimard er meer dan 700.000 exemplaren van. Er bestaan intussen vertalingen in het Portugees, Spaans, Italiaans, Duits en Jiddish. De Nederlandse versie zou in het najaar verschijnen bij De Arbeiderspers als De welwillenden, en de Engelse ( The Kindly Ones) zou voor februari 2009 zijn.
De reden van de beroering is vooral het standpunt van de verteller: een Duitse SS-officier die actief aan de vernietiging van de Joden meewerkte. Ex-obersturmbannführer Maximilian Aue doet het soms ijzingwekkende relaas van zijn oorlogsjaren zonder de minste wroeging en zonder de minste behoefte aan verontschuldiging. Wat ik deed was menselijk, ik had geen keuze, is zijn standpunt, en u, frères humains, zou in mijn positie hetzelfde hebben gedaan.
Net dat terugkerende appel aan de lezer is bij sommige critici in het verkeerde keelgat geschoten. De protagonist kan erg overtuigend zijn: hij is een ontwikkeld man met belangstelling voor muziek, literatuur en geschiedenis en krijgt 1400 pagina’s om zijn complexe verhaal te doen. De genocide beschouwde hij al op het moment zelf niet als een misdaad maar als een vergissing, en het mishandelen van Joodse slachtoffers stuitte hem tegen de borst, al moordde hij mee.
Niet onwaarschijnlijk dat sommige lezers een soort stockholmsyndroom aan de lectuur overhouden, maar naast het totale gebrek aan zelfreflectie bij de protagonist blijven er de weerzinwekkende feiten: de slachting bij Babi Yar, bijvoorbeeld, die hier gedetailleerd met de ogen van de beul worden beschreven. De combinatie met diens schijnbare afstandelijkheid maakt het tafereel gruwelijker dan de geschiedschrijver of moraalfilosoof het zou kunnen schetsen.
Max Aue is een onwaarschijnlijk personage. Als tiener heeft hij een incestueuze relatie met zijn zus, later wordt hij homoseksueel in een omgeving die daar genadeloos voor is, en een eruditie als de zijne (hij ontsnapt na de oorlog aan vervolging dankzij zijn perfecte kennis van het Frans) zal in SS-kringen ook wel zeer uitzonderlijk zijn geweest. Bovendien komt hij bij toeval telkens op plaatsen terecht die in de Tweede Wereldoorlog een cruciale rol hebben gespeeld: Oekraïne tijdens de Jodenvervolging, Stalingrad tijdens het verpletterende Russische offensief, Polen bij de uitbouw van de concentratiekampen. Hij ontmoet belangrijke hoofdrolspelers, historische figuren zoals Himmler, Eichmann (met wie hij een filosofische discussie over Kant heeft), zelfs een Belgische oostfronter onder Degrelle, en ten slotte Hitler zelf.
Maar de geloofwaardigheid van Les bienveillantes heeft minder te maken met het hoofdpersonage dan met de historische achtergrond waarin hij zich beweegt. Want dat is wat dit boek zijn grote draagwijdte meegeeft: het verlangen om de feiten, de acties, de sfeer, zelfs de beweegredenen van de betrokkenen haarscherp neer te zetten. Littell heeft zich tijdens vijf voorbereidende jaren zeer intens gedocumenteerd, bestudeerde de klassieke werken (Hilberg, Rousset, Kershaw, de film Shoah van Claude Lanzmann) en deed ook ter plaatse veel opzoekingswerk. Het is net dat verbluffende, totaal amorele realisme dat je als een natte vaatdoek in het gezicht slaat.
Dat realisme is meteen ook het gevaar, in de mate dat je als lezer de grens tussen bekende feiten en figuren enerzijds, en fictieve details en personages anderzijds, moeilijk kunt trekken. Na het verschijnen van de eerste druk hebben historici trouwens gewezen op een aantal onnauwkeurigheden, die de auteur in de tweede druk heeft aangepast. Anderen vinden de beschrijving van de motivering voor de genocide door de Duitsers te beperkt: xenofobiespeelt bijvoorbeeld nauwelijks mee. Maar alweer kijken we door de ogen van het hoofdpersonage, dat nooit naar diepere motieven graaft. Je hebt als lezer heel wat in te vullen, maar net op die manier stelt dit boek levensbelangrijke vragen.
Peter Vandeweerdt
