Als hoogleraar leidt hij huisartsen op. Als scepticus blijft hij erbij dat Sinterklaas niet bestaat. Wim Betz over wetenschap, bijgeloof en de ‘onwettige miljarden’ van ’s lands ziekenfondsen.
‘Ik denk’, zegt hij, ‘dat je als mens een gespleten persoonlijkheid moet hebben. Ook als wetenschapper kun je romantisch en poëtisch denken. Maar je moet wel weten wanneer het van belang is om je gezond verstand te gebruiken. Een totaal rationele wereld zou een bijzonder koude plek zijn. Maar als het echt gaat over belangrijke beslissingen, dan zou ik toch het liefst op de wetenschap willen vertrouwen. Of de bevolking mee is met de wetenschap, of de wetenschappelijke geletterdheid er echt op vooruitgaat, dat is nog iets anders. Ons onderwijs schiet enorm tekort. De meeste leerlingen komen uit het middelbaar onderwijs en vinden wetenschap saai, vervelend. Terwijl zij net enorm boeiend is.’
Wim Betz is hoogleraar huisartsengeneeskunde aan de Vrije Universiteit Brussel en stichtend lid van Skepp, de Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale. ‘Wij hebben met Skepp een module gemaakt voor het middelbaar onderwijs, waarmee je kinderen op een speelse manier kunt leren om kritisch te denken. Er zijn zulke boeiende manieren om hen te laten ervaren dat wetenschap fun is. Wetenschap, dat is raadsels oplossen, detective spelen, de dader vinden. Terwijl het nu te veel wordt gepresenteerd als een berg feitenmateriaal, die je maar moet slikken. Als ik terugdenk aan de wiskunde die ik destijds heb gekregen, en mij afvraag wat ik daarvan nog echt kan gebruiken, dan is dat één les in het vierde jaar, over kansberekening. Heel belangrijk, omdat veel bijgeloof ontstaat doordat mensen niet kunnen inschatten wat de kans is dat iets toevallig gebeurt.’
Hij geeft een voorbeeld: ‘Als twintig mensen in één kamer zitten, hoe groot is dan de kans dat twee van hen op dezelfde dag verjaren? Eén op twee. Of neem roulette: hoeveel mensen zijn er niet, die denken dat de kans op rood groter is nadat zwart een paar keer heeft gewonnen. Alsof dat bolletje een geheugen heeft. Zo zijn er veel zaken die mensen totaal verkeerd inschatten. Het is simpel, maar heel verraderlijk, omdat het vaak zo tegen onze intuïtie indruist. En daar profiteren kwakzalvers ook van. Mensen die genezen zijn nadat ze een homeopatisch middel hebben ingenomen bijvoorbeeld: eigenlijk zouden zij zich moeten afvragen wat de kans op genezing zou geweest zijn als ze dat middel niet hadden ingenomen.’
Kwakzalvers, het hoge woord is eruit. Betz torst ondertussen een stevige reputatie als aanklager van de zogenaamde alternatieve geneeswijzen. Homeopaten, chiropractors, osteopaten en acupuncturisten ijveren al jaren voor een wettelijke erkenning in ons land. Betz ijvert al jaren om het niet zover te laten komen. ‘Ik heb niets tegen kwakzalvers en alterneuten‘, zegt hij. ‘Ik heb iets tegen oneerlijke reclame. Van mij mag iedereen broodroosters verkopen, die niet werken, op voorwaarde dat ze dat er duidelijk bij zeggen.’
De erkenning is er nog niet, maar hij houdt zijn hart vast. Een commissie die voor de helft uit alternatieve genezers en voor de helft uit universitaire vertegenwoordigers bestaat, kan met een tweederde meerderheid die beslissing nemen. ‘Dat er een tweederde meerderheid nodig is, heb ik erdoor gekregen’, zegt Betz. ‘Gelukkig maar. Maar zelfs dat is geen garantie. Ook aan de universiteiten lopen wel eens rare kwibussen rond. Als er voldoende politieke druk is om de juiste mannetjes in die commissie te stoppen, sluit ik niet uit dat het alsnog zover komt.’ De groene ministers van Volksgezondheid, Magda Aelvoet en Jef Tavernier, waren de alternatieve geneeswijzen erg genegen. Het is wachten op de initiatieven die de huidige federale minister van Volksgezondheid, PS’er Rudy Demotte, zal ontplooien.
Waar zal de politiek het zwaartepunt leggen? Bij de volkswil of bij het oordeel van deskundigen? De kritische geesten van Skepp zijn er niet gerust op. Want de maatschappelijke aanvaarding van onder meer homeopathie blijft groeien. De grote ziekenfondsen hebben op eigen initiatief allang voorzien in de terugbetaling van homeopathische middelen. Om dat aan te klagen, organiseerden Betz en zijn Skepp-collega’s eerder dit jaar hun beruchte slangengifstunt: ze dronken grote hoeveelheden homeopathisch verdund gif en leven nog om het na te vertellen. Ze hadden niet anders verwacht: bij homeopathische verdunning blijft van de ‘werkzame’ stof niet één molecule over – en dus kán het niet werken.
En toch blijkt uit onderzoek dat de consument erg tevreden is over de werking ervan. ‘Dat soort onderzoeken zijn heel sluw en heel gevaarlijk’, zegt Betz, die dertig jaar geleden zelf een tijdje experimenteerde met homeopathie, maar vrij snel tot de conclusie kwam dat het niet werkte. ‘Ook over andere oplichtersmiddelen, zoals helende kristallen, is de tevredenheid van de bevolking erg groot. Als je vraagt of ze werken, zegt iedereen nee. Als je vraagt of de mensen er tevreden over zijn, dan zeggen ze ja. Tenminste, als het gaat om klachten zoals slapeloosheid, gewrichtspijnen, gestoorde stoelgang, allemaal indicaties die onder meer worden veroorzaakt door stress. Bij kanker, multiple sclerose of andere ernstige ziekten heeft het geen effect.’
Maar de tevredenheid van mensen die van stress worden afgeholpen, verbaast u niet?
WIM BETZ: Nee. En waarom niet? De wetenschappelijke geneeskunde is gebaseerd op het begrip ‘ziekte’. Als iemand allerlei klachten heeft, probeert een arts te achterhalen hoe dat komt. Als bepaalde klachten in een bepaald patroon samenkomen, heb je een ziekte. Dat is duidelijk omschreven, dat kun je objectief testen. Nu, heel veel mensen voelen zich niet goed, vooral door die stress. En wanneer is de patiënt tevreden? Als hij zich goed voelt. Wanneer is de dokter tevreden? Als hij de ziekte bedwongen heeft. Dat kan soms misverstanden geven. Je kunt je schitterend voelen en ondertussen aan het doodgaan zijn. Je kunt je heel rot voelen en toch van de dokter te horen krijgen dat er niets aan de hand is. Dan heeft de patiënt het gevoel dat de dokter hem niet ernstig neemt.
En dat doen de alternatieve genezers wel.
BETZ: Ze hebben het niet over ‘ziekten’, maar over ‘zieken’. Zij zeggen: iedere zieke, ieder individu is anders. Zodat ze aan elke controle kunnen ontsnappen. Het is gemakkelijk om iemand een prettig gevoel te geven. Neem iets waar de gewone geneeskunde niets aan kan doen, een verkoudheid. De grap is: het duurt twee weken. En als je naar de dokter gaat, duurt het veertien dagen. Pillen zijn niet nodig. Maar als je iemand een homeopathisch middel geeft, zal hij geloven dat hij daardoor beter is geworden. Het placebo-effect bestaat natuurlijk ook: mensen nemen iets dat niet werkt, maar ze voelen zich beter terwijl ze zichzelf aan het genezen zijn. Je kunt jezelf ook ziek maken door je te veel zorgen te maken bijvoorbeeld. Een dokter die die angst kan wegnemen, heeft de patiënt al geholpen. Angst is een grote ziekmaker. Stress verandert veel in het lichaam, waardoor onder andere de weerstand kan verminderen. Als de stress blijft duren, kan dat schade aanrichten. Dat is de essentie van de psychosomatiek.
Is het dan niet prachtig dat alternatieve genezers de stress kunnen wegnemen?
BETZ: Dat verklaart hun succes. Van wat zich in de geneeskunde aandient in de eerste lijn, heeft tachtig tot negentig procent geen medische behandeling nodig. Omdat het met stress te maken heeft, of omdat het vanzelf overgaat. De meeste mensen kun je naar huis sturen met een eenvoudige geruststelling. Maar, dat is mijn grote bezwaar: als je er een beroep van maakt om de mensen gerust te stellen, dan wordt het gevaarlijk. Er zijn namelijk ziekten die wél behandeld moeten worden: suikerziekte, hoge bloeddruk, een beginnende kanker… Ik ken de denkwereld van de homeopaten vrij goed, ik discussieer al jaren met hen. Zij zeggen dat je een medische opleiding moet hebben om de serieuze gevallen eruit te halen. Dat klinkt goed, maar als ik dan vraag hoe ze het onderscheid maken, dan krijg ik geen antwoord. Er zijn homeopaten die een beginnende kanker met homeopathie zouden behandelen, omdat ze op die manier ‘het zelfhelend vermogen’ versterken. Dan zijn het echt gevaarlijke gekken. Als ik dan vraag of zij een bewijs hebben voor dat zelfhelend vermogen? Ja, tevreden klanten!
Zou een wettelijke erkenning de controle op wanpraktijken niet kunnen versterken?
BETZ: Integendeel, ze zouden immuun worden voor alle mogelijke tuchtmaatregelen. Er is al een poging geweest in de Hoge Raad voor Geneeskunde, om homeopathie te erkennen als een medische specialiteit. Stel nu dat er op een bepaald moment een klacht komt tegen iemand die kanker behandeld heeft met homeopathie. De normale geneeskunde zegt: er bestaat geen enkel bewijs voor homeopathie, die man heeft tijd verloren, die man is schuldig want hij heeft zijn patiënt vermoord. De homeopaat zal zeggen: ja maar, volgens de homeopathische leer is die behandeling perfect verantwoord. En dan gaat die man vrijuit. In de VS is het tegenwoordig enorm populair om darmkanker te behandelen met koffie-lavementen. Stel: een patiënt gaat dood en de dokter wordt op het matje geroepen. Dan zegt hij gewoon: collega’s, ik heb de juiste koffie in de juiste verdunning gebruikt. Dan kun je niets meer ondernemen.
Bestaan daar cijfers van: hoeveel mensen sterven door alternatieve mismeestering?
BETZ: Hoeveel doden te vermijden waren geweest met een goede behandeling? Nee, omdat het bijna altijd achter de gordijnen gebeurt. Kwakzalvers zijn trouwens allergisch aan tellen. Want door te tellen, kun je het verschil zien tussen een goede en een slechte behandeling. Een van hun kritieken is: jullie genezen ook niet alles. Dat is waar, maar wij hebben wel percentages, wij kunnen vergelijken. Zij spartelen als duivels in een wijwatervat om dat vooral niet te moeten doen.
Blijft de vraag wat er mis is met een placebo, als het in veel gevallen helpt?
BETZ: Behalve het medische bezwaar, dat je op die manier serieuze ziektes dreigt te missen, is er natuurlijk de ethische kant van de zaak: je mag de mensen niet bedonderen. Anderzijds mag je als dokter ook niet altijd het ergste zien. Dat is mijn verwijt aan de opleidingen geneeskunde: die worden te veel gedomineerd door hospitaalartsen, die alleen het ergste zien. Het is de laatste vijftien jaar gebeterd, maar de gewone geneeskunde is nog altijd veel te pessimistisch. Er zijn veel erge ziekten die je helemaal niet agressief moet behandelen, omdat ze ook zo heel goed kunnen aflopen. Onze studenten krijgen nu les over hyperventilatie, het panieksyndroom. Vroeger schreef de huisarts valium of temesta voor, en stuurde die patiënten naar het circuit van de specialisten. Ik stuur mensen nu bijvoorbeeld soms naar de yoga-les. Ik ken iemand in mijn dorp, die met yoga al heel wonderbaarlijke genezingen heeft verricht. Yoga geneest enorm veel.
‘Homeopathie mag blijven bestaan, maar naast Madame Blanche met haar kristallen bol.’
Maar yoga wordt niet terugbetaald door het ziekenfonds, homeopathie wel.
BETZ: En dat is onwettig, maar niemand onderneemt er iets tegen. Van de middelen die van het Riziv komen, het eigenlijke ziektegeld zeg maar, moeten de ziekenfondsen rekenschap afleggen. Met dat belastinggeld mogen ze alleen medicijnen terugbetalen, waarvan de werking bewezen is. Dat is gelukkig nog altijd het uitgangspunt: evidence based medicine. De terugbetaling van homeopathie zit in de bijkomende, zogenaamd vrijwillige ziekteverzekering. Op zich lijkt daar niets mis mee. Ziekenfondsen hebben het wettelijke recht om mensen te verzekeren tegen pakweg bezetenheid door de duivel. Het probleem is alleen dat alle leden die vrijwillige verzekering er verplicht bij moeten nemen. En dat is een vorm van koppelverkoop, en dus een duidelijke overtreding van de wet. Eigenlijk zouden de juristen op het ministerie van Economische Zaken zich eens daarop moeten toespitsen, maar niemand durft zijn nek uit te steken. De grootste financiële macht van dit land tart je niet zomaar. De drie grote ziekenfondsen strijken miljarden op via die bijkomende verzekering, en dat is een potje waarover de overheid dus niets te zeggen heeft. Dat is niet alleen oneerlijk en onwettig, het is bovendien onverantwoord: door kwakzalverij respectabel te maken, geven de grote ziekenfondsen – toch instituten met een rol van volksvoorlichting – een totaal verkeerd signaal.
Het argument van de ziekenfondsen is dat van de solidariteit: er zijn nu eenmaal heel wat mensen die die middelen nemen, dus waarom geen solidair terugbetaalmechanisme?
BETZ: Maar de cijfers worden systematisch overdreven. Als je gezond eten, sporten en aan yoga doen ook tot de alternatieve middelen rekent, zal vijftig procent van de bevolking ze wellicht gebruiken. Maar homeopathie vormt bijvoorbeeld maar een klein stukje van dat globale cijfer. Volgens de nationale gezondheidsenquête gebruikt één op de tien Belgen alternatieve middelen.
Is homeopathie niet goedkoper dan klassieke medicijnen?
BETZ: Dat argument wordt ook gebruikt. Als je homeopathie vergelijkt met antibiotica, dan is het natuurlijk goedkoper. Maar als je pompwater voorschrijft, is dat natuurlijk nóg goedkoper. Je moet effecten vergelijken. De meeste mensen die alterneuterij nemen, blijven bovendien ook gewone dingen slikken. We leven in een slikcultuur, er is inderdaad een overconsumptie in ons land. Maar de alternatieven vervangen de ene slikcultuur door de andere. Ook de producenten van homeopathische middelen overtreden trouwens de wet. Er bestaat een Europese richtlijn die bepaalt dat medicijnen alleen op de markt mogen worden gebracht als ze de hele molen van bewijsvoering hebben doorstaan. Voor homeopathie wordt een uitzondering gemaakt, maar op voorwaarde dat er geen suggestieve merknamen worden gebruikt en dat op de bijsluiter geen indicaties staan: aangezien het geen medicijnen zijn voor een ‘ziekte’, maar voor ‘een zieke’, mag er ook niet op vermeld staan voor welke ‘ziekte’ ze helpen. Toch staat het er vaak duidelijk op, en bestaan er boekjes met indicaties van de firma’s zelf: bij aambeien neemt u dit, bij aids neemt u dat…
Bij aids?!
BETZ: Jazeker. Het wordt wel slim geformuleerd natuurlijk. Er staat niet op dat het aids geneest, maar dat het ‘bij aids aangewezen is’ om het in te nemen. Ga naar de apotheek en vraag een homeopathisch middel voor de nieren, hij zal het u geven, hoewel dat totaal in tegenspraak is met de homeopathische theorie. Er zijn onwettige middelen in de handel.
Is de strijd van Skepp tegen alternatieve genezers niet erg vermoeiend? Hebt u nooit zin om de handdoek in de ring te werpen?
BETZ: Nee, het heeft wel degelijk zin. Wij bestrijden alternatieve geneeswijzen trouwens helemaal niet. Die mogen blijven bestaan, maar ze hebben geen plaats in de geneeskunde. Ook homeopathie mag blijven bestaan, maar naast Madame Blanche met haar kristallen bol. Wij willen niemand weg, ook de handopleggers niet. Maar we willen niet dat ze het aureool krijgen van betrouwbare dokters. En wij willen aan dat deel van de bevolking, die te goeder trouw geloven dat homeopathie een wetenschap is, een ander klokje laten horen.
Maar overtuigt u wel eens iemand van uw gelijk?
BETZ: Jawel. Alleen de echte harde kern niet. Op de echte gelovigen heb ik geen invloed. Iemand die een geloof heeft dat niet gebaseerd is op argumenten, zal ook niet onder invloed van argumenten van dat geloof vallen. Vergelijk het met een moslim tegen wie je zou zeggen: hier, lees het Nieuwe Testament eens, dat is een veel beter boekje. Ik wil de echte gelovigen best in hun geloof laten. Ieder mens heeft het recht om zich niet te laten behandelen voor een kanker. Ga naar de homeopaat, ga naar de handoplegger, daar is niets op tegen. Maar niemand mag zomaar valse beweringen doen en oneerlijke reclame maken. Als een handoplegger beweert dat hij kanker of suikerziekte kan behandelen, dan wordt er een grens overschreden.
Is Skepp geen klein groepje roependen in een enorm uitgestrekte woestijn?
BETZ: Nee, dat gevoel heb ik niet. We komen steeds meer aan bod in de media, als er ergens een alterneut wordt opgevoerd, vragen journalisten toch ook onze mening. En ons ledenaantal groeit, we hebben er nu een 500-tal. Dat is toch niet slecht. Wij vervullen een sociale rol, wij vinden dat het onze taak is om te waarschuwen tegen de enorme hoeveelheid onzin die in de media wordt verkondigd. Dat is een positieve taak, wij zeggen alleen maar: pas op, ze zijn u iets aan het wijsmaken!
Eigenlijk zegt u voortdurend dat Sinterklaas niet bestaat. Erg sympathiek is dat niet.
BETZ: Nee, echt leuk is dat niet. Maar sommige mensen vinden dat boeiend, hoor. Mensen die zich afvragen: hoe doen ze het, de goochelaars? Waar zit de truc? Hoe worden we bedrogen? De wetenschap als een soort detectiveroman. Maar we hebben ook een sociale taak. Er is enorm veel miserie, stervende mensen die worden opgelicht, en dat wordt allemaal onder het tapijt geveegd. Daar wil ik mij niet bij neerleggen.
Neemt het vertrouwen van de bevolking in de wetenschap toe? Of neemt het veeleer af?
BETZ: Een zeer moeilijke vraag. Ik denk dat veel mensen niet weten wat wetenschap eigenlijk is. Wetenschap is eigenlijk gewoon een kwestie van gezond verstand. Wil je weten welke wijn het lekkerste is? Drink ervan en doe blind de proef! Daar hoef je geen universiteit voor gedaan te hebben. Wil je weten welke auto het meeste verbruikt? Doe de test! Een huisvrouw die wil weten welk wasmiddel het beste is, probeert er ook een aantal uit, en dat is ook wetenschap. Wil je weten of een bepaald geneesmiddel werkt? Doe de test! Maar het moet blind of anoniem gebeuren om elke beïnvloeding of suggestie te vermijden. Wetenschap is een manier om u geen oor te laten aannaaien.
Maar wetenschappers kunnen mekaar tegenspreken. En dan?
BETZ: Beleidsmakers moeten zich goed kunnen informeren. Ze kunnen verschillende experts raadplegen. En als er tegenstrijdige adviezen zijn, bestaan er wetenschappelijke mechanismen om uit te maken welk advies het zwaarste weegt. Er zijn verschillende bewijscategorieën, klassen van gewicht zeg maar. De kwaliteit van een studie kan met een cijfer worden aangeduid. Als drie studies uitwijzen dat homeopathie werkt, en één studie wijst uit dat het niet werkt, dan is het geen kwestie van stemmen tellen en dan de democratie laten beslissen. Nee, de ene studie kan zwaarder wegen dan de andere.
Hoe staat het met het onderzoek naar het gevaar van chiropraxie?
BETZ: In Canada en de VS is de Stroke Association daar nog mee bezig. Er is ook een groep mee bezig van familieleden van mensen die overleden zijn of verlamd raakten na manipulatie van de nek door een chiropractor. Het onderzoek loopt nog, maar er is alvast een voorlopig moratorium, tot is opgehelderd hoeveel doden er op die manier gevallen zijn. Als je aan iemand zijn nek gaat draaien omdat hij een slechte stoelgang heeft, of pijn in de heup, dan is dat niet zonder risico. Er is geen enkel verband tussen de heup en de nek. Maar door aan de nek te draaien, kun je wel een slagader scheuren, met hersenbloeding tot gevolg.
Baat het niet, dan schaadt het niet: dat is een argument dat dus niet opgaat?
BETZ: Zeker niet. Denk maar aan het schandaal met Chinese kruiden van een paar jaar geleden. Veel mensen denken dat kruiden natuurlijk zijn en dus ongevaarlijk. Maar er zijn een honderdtal vrouwen hun nieren kwijtgeraakt door bepaalde Chinese kruiden te nemen – daar horen we niet veel meer van, die zijn afgekocht door de verzekering. België heeft redelijk goede wetten tegen de import van gevaarlijke spullen, maar er zal vast nog een parallel circuit bestaan. Niet alle alternatieven zijn even gevaarlijk natuurlijk: zoals er mensen zijn die denken dat alles van de nek komt, zijn er evengoed mensen die geloven dat elk orgaan wordt weerspiegeld in de voetzool. Ook dat is onderzocht: voetreflexologen die alleen aan de hand van de voet moesten zeggen welke klachten bepaalde patiënten hadden. Ze brachten er niets van terecht, ze hadden evengoed een lotje kunnen trekken. Maar dat is minder gevaarlijk. In uw voeten laten knijpen kan bijzonder aangenaam zijn. Dat hoeven we niet te bestrijden.
