Nikolaus Harnoncourt heeft zijn nieuwe versie van Bachs Mattheuspassie op cd gezet. Het is een wonderbare opname geworden.
De Mattheuspassie van Johann Sebastian Bach is het summum van dramatisch meesterschap en muzikale emotie. Niemand blijft er onberoerd bij. Het dubbelkoor reageert er in alle facetten, van berustend naar opstandig of hysterisch. Er is theater zoals in Sind Blitze, sind Donner met stereo-effecten. Soms zou je willen huilen: Blute nur, du liebes Herz en Erbarme dich. Er zijn momenten van inkeer: Am Abend, da es kühle war. Het Aus Liebe doet waanzinnig pijn. Mache dich, mein Herze, rein vertelt over een enorm vertrouwen. In Nun ist der Herr zur Ruh gebracht neemt elke solist afscheid vanuit een eigen wereld. Het innigste is het dankwoord van de sopraan.
Van deze altijd weer pakkende compositie is een nieuwe cd-opname verschenen door Nikolaus Harnoncourt. Dertig jaar na zijn eerste, maar zo heel anders, zo onvoorstelbaar rijp. Het is een uitvoering die mij persoonlijk het meeste aanspreekt van alle die ik ken. Het koor- en orkestwerk is verfijnd en gemotiveerd. Er zijn tien uitstekende solisten. De meest opvallende is Mathias Goerne als Christus. Dan natuurlijk Christoph Prégardien als de beste evangelist ooit, een haast sensuele Christine Schäfer, een ontroerende Bernarda Fink, en een sublieme Markus Schäfer. Zij en de anderen lijken dezelfde innerlijke bewogenheid te bezitten als hun grote dirigent.
Harnoncourt baseert zich nauwgezet op de door Bach eigenhandig geschreven partituur uit 1736. Hij doet verrassende dingen; zo respecteert hij de mysterieuze fermates in de koralen. Opvallend is zijn kennis van de ars retorica, Bachs grootste kracht. De Mattheus barst namelijk van grammaticale (o.a. de fuga), beeldende (zoals de circulatio = kringloop in So ist mein Jesus nun gefangen) en vooral ook affecthoudende figuren (bijvoorbeeld de exclamatio = uitroep bij Barrabam! of de katabasis = neergang bij het scheuren van de tempelvoorhang).
De opname heeft de ruimtelijke sfeer van een kerk zonder dat de duidelijkheid van dictie eronder lijdt. De solisten lijken zich te bewegen. Alles vloeit en zweeft.
Harnoncourt waagt zich aan rubati en subtiele tempoveranderingen. Het is allemaal weer zo normaal, los van boekenwijsheid, weg van de naaimachinebarok en waarschijnlijk toch historisch juist. Zo, denk ik, heeft Bach het zelf gedroomd.
OOK VOOR NIET-GELOVIGEN
Harnoncourt neemt de symmetrische opbouw en de symboliek in deze passie au sérieux. Ook die van de getallen, waar veel musicologen zo op neerkijken. In de bijsluiter staat als bekend voorbeeld het elf maal ‘Herr, bin ich’s’, omdat de twaalfde apostel, Judas, er niet was. Veel sterker vind ik persoonlijk het koorwerk Wahrlich, dieser ist Gottes Sohn, groots als een Wagnerpartituur en toch maar twee maten lang. Het staat in As (La-bémol) en er zouden derhalve vier mollen aan de sleutel moeten staan. Toch schreef grootmeester Bach er maar drie: de vierde is er in de stemmen telkens bijgezet. Drie dus, het getal van de drie-eenheid, van God. ‘Due chori in unisono’ staat erbij: uitgesproken eenheid. Deze geloofsbelijdenis wordt uitgesproken door de hoofdman en zijn twee kompanen die na Christus’ overlijden de aardbeving hadden meegemaakt, en dan met de daver op het lijf erkennen dat die man een God was. Ze zijn met drieën dus (sopraan, alt, tenor). Op de tweede tel valt de bas in. Hij zingt precies 14 noten: de naam Bach in opgetelde alfabetcijfers. Het is Bach die zich bij het drietal voegt om met hen samen hun geloof te belijden.
Bach was diepgelovig. Maar moet je zelf gelovig zijn om de Mattheuspassie in alle diepte te ervaren? Natuurlijk zal een gelovige dit werk anders beleven dan een niet-gelovige, maar in feite kun je stellen dat de Mattheus universeel menselijk is. Je moet het gewoon vertalen naar je eigen wereld. Mensen, die niet in God geloven maar wel begaan zijn met het onrecht in de wereld, zullen in dit bijna bovenaardse werk op hun manier een religieuze belevenis ervaren.
Deze Teldec-uitgave is qua prijs heel speciaal: slechts 1600 frank of minder. 2 cd’s voor 3: de prijs van twee boetes voor fout parkeren. Heel bijzonder is dat op de derde cd (een cd-rom) de autografische partituur van Bach uit 1736 staat, keurig in sepia geschreven met de bijbelse woorden in het rood. Je kijkt er met eerbied naar.
J.S. Bach. Mattheuspassie. Prégardien, Goerne, Schäfer, Röschmann, Fink e.a.
Arnold Schoenberg Chor, Wiener Sängerknaben, Concentus Musicus Wien. O.l.v. Nikolaus Harnoncourt. Teldec Das Alte Werk 8573-81036-2 (3 cd’s).
Fons de Haas
