De zonsverduistering van vandaag werd meer dan honderd jaar geleden voorspeld. De Oostenrijkse astronoom Theodor von Oppolzer kwam in 1887 voor de dag met nauwkeurige gegevens over achtduizend eclipsen, waaronder die van 11 augustus 1999. Op dit ogenblik vindt men op Internet informatie over alle zonsverduisteringen tot het jaar 3000. Waar en wanneer elke eclips zal plaatsvinden, wordt de geïnteresseerde precies meegedeeld, alsof die de gegevens nodig kan hebben voor de planning van een volgende vakantie.

Nog nooit kwam een van de voorspellingen niet uit. Ook wanneer de maan vandaag voor de zon schuift, zal zij geen seconde te vroeg of te laat zijn en volgt haar schaduw nauwgezet de uitgestippelde weg. Het zonnestelsel draait als een perfecte machine.

Behalve sommige onderdelen, zoals de wolken in de lucht; die dwarrelen maar wat rond. Met wat geluk slagen de meteorologische diensten erin de algemene weerssituatie drie of vier dagen vooraf redelijk betrouwbaar te voorspellen, maar in geen geval lukt het om de bewegingen van elk wolkje afzonderlijk te berekenen. Zelfs geen tien minuten vooraf.

Dat de zonsverduistering vandaag plaatsgrijpt, is zeker, maar of we het verschijnsel te zien krijgen, blijft tot op het laatst spannend want niemand weet wat de wolken zullen uitrichten. Terwijl de zon en de maan het geprogrammeerde schouwspel punctueel uitvoeren, bepaalt de aardse dampkring eigenzinnig of hij de gordijnen voor de vertoning openschuift of niet.

Wat is het verschil tussen de wolken en de maan, waardoor die zich zo anders gedragen? Of zijn niet de wolken en de maan verschillend, maar ligt het probleem bij de wetenschap die iets over de maan weet wat zij over de wolken nog niet te weten kwam?

Alvast dit staat vast: de maan en de wolken gehoorzamen allebei aan dezelfde natuurwetten. Deze wetten beschrijven hoe een lichaam beweegt onder invloed van de krachten die erop inwerken. Als men die krachten kent, kan men de bewegingen uitrekenen, maar dat blijkt beter te lukken bij de maan dan bij de wolken.

De reden ligt in het feit dat de wenteling van de maan om de aarde een eenvoudiger beweging is dan het zweven van een wolk door de lucht. De maan cirkelt onder invloed van de zwaartekracht van de aarde om onze planeet. Die beweging wordt nog gestoord door de zwaartekracht van de zon en de overige planeten, zodat alles samen met zowat een dozijn lichamen rekening gehouden moet worden. Het is geen sinecure om het effect van al die bewegende objecten uit te rekenen, maar ook geen onmogelijke taak. De moderne astronoom beschikt over snelle computers, Oppolzer had rekenaars in dienst die ook hun best deden.

Voor de voorspelling van het gedrag van een wolk geldt in principe hetzelfde: bepaal alle krachten die erop inwerken, en reken het allemaal uit. Maar hier duiken wel onoverkomelijke moeilijkheden op. Een wolk is een verzameling van miljarden losse waterdruppels in een dampkring van nog veel meer losse luchtmoleculen. De druppels bewegen niet slechts onder invloed van de zwaartekracht, maar worden ook meegevoerd door de wind, botsen tegen elkaar, kitten aaneen, vallen uit elkaar, verdampen in het zonnelicht of bevriezen door de kou. Om de bewegingen van de wolk exact te kennen, zou men de individuele lotgevallen van al die deeltjes moeten uitrekenen. En dat is te veel gevraagd. Hier gaapt een definitieve kloof tussen wat theoretisch moet en in de praktijk kan.

De meteoroloog dient er zich bij neer te leggen dat hij nooit de exacte voorspellingen kan maken waar de astronoom trots op is. Benaderde voorspellingen zijn mogelijk, maar een nauwkeurige en gedetailleerde kennis leveren die niet op. Als er voor morgen zonnig weer met plaatselijke onweders voorspeld wordt, wil ik dat graag geloven, maar dat leert me niet of ik die dag om twee uur ’s middags het wasgoed in mijn tuin kan laten hangen.

De wetenschap schiet te kort, maar de natuur zelf ook. De aardse dampkring mist wat het zonnestelsel wel heeft: stabiliteit. De luchtbewegingen in de atmosfeer zijn niet alleen complexer dan de omwentelingen van de hemellichamen, ze zijn ook minder stabiel, wat betekent dat in de atmosfeer niet altijd een evenredig verband tussen oorzaak en gevolg bestaat. In een stabiel systeem blijven de gevolgen van een kleine oorzaak zelf ook klein: een omvallende fiets kan een ruit breken, maar geen aardbeving veroorzaken. In een onstabiel systeem is dat evenredig verband niet langer verzekerd; een kleine oorzaak kan enorme gevolgen hebben, zoals een vonk die een explosie veroorzaakt.

Luchtlagen die in wankel evenwicht verkeren, worden door de geringste invloed in beweging gezet. Daarbij kunnen, zoals bij een lawine, zelfversterkende effecten optreden waardoor een aanvankelijk onbeduidend voorval uiteindelijk reusachtige luchtmassa’s verstoort. In principe is het mogelijk dat iemand die in Zuid-Amerika het venster opent om zijn woonkamer te verluchten, een reeks luchtverplaatsingen op gang zet die uiteindelijk een stormwind boven West-Europa ontketent.

Méér nog dan de complexiteit van de atmosferische bewegingen, sluiten deze hypergevoeligheid voor storingen en de zelfversterkende werkingen, de mogelijkheid van exacte voorspellingen uit. Met hoeveel details de computer ook rekening zou houden, altijd zullen er kleinere details zijn die van doorslaggevende betekenis worden.

De baan van de maan is anders. Die verloopt stabiel en regelmatig. Krijgt de maan een onbetekenend duwtje (bijvoorbeeld door de inslag van een meteoriet), dan zijn de gevolgen ook onbetekenend, zodat men er geen rekening mee moet houden. Dat maakt betrouwbare voorspellingen mogelijk. De oneindig veel minuscule storingen die kunnen optreden, mogen worden verwaarloosd. Het volstaat de sterkste in rekening te brengen omdat alleen die een merkbaar effect hebben.

Wat kan voor de maan, zal daarom nooit kunnen voor een wolk. De oneindige grilligheid van de natuur zelf ontneemt ons de hoop. Op de dag dat de zon zich achter de maan verschuilt, kunnen we slechts hopen dat ze zich niet door een gril ook juist achter een wolk verschuilt.

Gerard Bodifée

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content